عرضه و پذیرش سهام شرکت‌ها در بازار بورس، یکی از روش‌های تأمین مالی برای شرکت‌ها و نهادهای مالی فعال در اقتصاد است؛ بنابراین شرکت‌ها برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای و افزایش تولیدات و سود خود، به دنبال نقدینگی بیشتری از بازار بورس هستند. معاملات سهام همچنین برای سایر افراد و سرمایه گذاران به عنوان یک گزینه سرمایه گذاری جذاب محسوب می‌شود. بازار بورس، بازاری یکپارچه و با سازوکاری مشخص است که قوانین و ساختارهای به خصوصی دارد. شرکت‌های متقاضی پذیرش در بورس باید دارای شرایط خاص این بازار باشند؛ اما در این میان بسیاری از شرکت‌ها، شرایط اولیه برای پذیرش در بازار بورس را ندارند؛ بنابراین بازار فرابورس برای پذیرش این‌گونه شرکت‌ها تشکیل شده است. در ادامه به بررسی سازوکار بازار فرابورس می‌پردازیم.
فهرست مطالب
بازار فرابورس
بازار فرابورس همانند بازار بورس، مکانی برای خرید و فروش و معاملات سهام و سایر اوراق بهادار است که قیمت این اوراق براساس فرآیند عرضه و تقاضا صورت می‌پذیرد. تفاوت عمده بازار بورس و فرابورس، پذیرش راحت‌تر شرکت‌ها در بازار فرابورس است. قوانین سخت‌گیرانه کمتری برای نمادهای پذیرفته شده در تابلوهای بازار فرابورس وجود دارد؛ اما این موضوع احتمال افزایش ریسک سرمایه گذاری در نمادهای بازار فرابورس را نیز به وجود آورده است. همچنین دوره ثبت شرکت‌ها در فرابورس نسبت به بورس کمتر است.
بازار فرابورس یکی از انواع بازارهای خارج از بورس است. بازار خارج از بورس، بازاری در قالب شبکه ارتباط الکترونیک یا غیر الکترونیک برای معاملات اوراق بهادار بر پایه مذاکره است. بازار فرابورس دومین بازار سرمایه ایران است، که معادل انگلیسی آن را Over the Counter Market یا به اختصار OTC گویند. معاملات در بازار فرابورس در روزهای کاری از شنبه تا چهارشنبه هر هفته از ساعت ۸:۳۰ تا ۹ صبح به صورت پیش گشایش و ارسال سفارش‌ها بوده و معاملات سهام از ساعت ۹ صبح تا ۱۲:۳۰ ظهر صورت می‌گیرد.
تاریخچه بازار فرابورس
تأسیس و راه‌اندازی بازارهای خارج از بورس در سال ۱۳۸۴ در قوانین بازار اوراق بهادار مصوب شد. طبق ماده ۴ این قانون صدور، تعلیق و لغو فعالیت بازارهای خارج از بورس بر عهده شورای عالی بورس است؛ همچنین تأسیس بازارهای خارج از بورس و نظارت بر فعالیت آن‌ها، مانند تأسیس بورس ها و نهادهای مالی دیگر، منوط به ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار است.
بدین صورت، با توجه به دستورالعمل فعالیت بازارهای خارج از بورس شورای عالی بورس که در سال ۱۳۸۶ مصوب شد و طبق ماده ۴ قانون بازار اوراق بهادار و مجوز سال ۱۳۸۷ سازمان بورس و اوراق بهادار، در سال ۱۳۸۷ شرکت فرابورس در اداره ثبت شرکت‌ها و مؤسسات تجاری به ثبت رسید و فعالیت خود را آغاز کرد. پس از تدوین و تصویب دستورالعمل‌های مورد نیاز جهت پذیرش و دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات فرابورس و ایجاد زیرساخت‌های لازم، بازار فرابورس ایران در تاریخ ۶ مهرماه سال ۱۳۶۶ به طور رسمی فعالیت خود را شروع کرد.
انواع بازار فرابورس
همان‌طور که گفته شد بازار فرابورس نسبت به بازار بورس، شرایط منعطف‌تری برای پذیرش شرکت‌ها دارد. به طور کلی، بازار فرابورس دارای پنج بازار اصلی شامل بازار اول، بازار دوم، بازار سوم، بازار پایه و بازار ابزارهای نوین مالی است. همچنین بازار ابزار مشتقه و بازار شرکت‌های کوچک و متوسط نیز بخشی از بازار فرابورس است.
- در بازار اول، دوم و بازار شرکت‌های کوچک و متوسط فرابورس، سهام شرکت‌های سهامی عام پذیرفته و معامله می‌شود.
- در بازار سوم فرابورس، اوراق بهادار مانند سهام شرکت‌های سهامی، حق تقدم سهام، پذیره‌نویسی سهام و سایر اوراق بهادار انجام می‌پذیرد.
- بازار پایه فرابورس براساس یکی از الزامات ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه و ماده ۳۶ احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور و در راستای برنامه‌های توسعه ایجاد شده است. در واقع بازار پایه فرابورس هر شرکت سهامی عام را می‌پذیرد.
در بازار ابزارهای نوین مالی، همه ابزارهای مالی که به تائید شورای عالی بورس رسیده است، شامل انواع اوراق مشارکت، انواع گواهی‌های سپرده و انواع اوراق صکوک، قابل پذیرش و معامله است. در بازار مشتقه نیز، معاملات اوراق اختیار معامله صورت می‌گیرد. در ادامه به نحوه پذیرش شرکت‌های در بازارهای اول، دوم، سوم و پایه می‌پردازیم.
۱- بازار اول
در بازار اول، معاملات سهام شرکت‌های سهامی عامی که شرایط دستورالعمل پذیرش، عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس را احراز کرده باشند، انجام می‌شود. پذیرش شرکت در بازارهای اول و دوم فرابورس منوط به تهیه امیدنامه و ارسال مدارک و مستندات کافی به منظور شناخت از وضعیت شرکت است. پس از تکمیل مدارک یاد شده هیات پذیرش اوراق بهادار ضمن بررسی وضعیت مالی و عملیاتی، در صورت احراز شرایط موجود، با پذیرش شرکت موافقت می‌نماید. برخی از شرایط پذیرش شرکت‌ها در بازار اول فرابورس به شرح زیر است:
- حداقل ۱۰ درصد از سهام ثبت شده آن شناور بوده و تعداد سهامداران آن حداقل ۲۰۰ نفر باشد.
- حداقل دو سال از زمان بهره‌برداری عملیات یا ارائۀ خدمات آن گذشته باشد.
- آخرین سرمایه ثبت شده آن حداقل ده میلیارد ریال باشد.
- زیان انباشته نداشته باشد.
- گزارش حسابرس برای آخرین دوره/سال مالی منتهی به پذیرش در خصوص صورت‌های مالی آن، عدم اظهارنظر یا اظهارنظر مردود نباشد.
- در دوره/سال مالی منتهی به پذیرش، سودآور بوده و همچنین چشم‌انداز روشنی از تداوم سودآوری و فعالیت شرکت و صنعت مربوطه وجود داشته باشد.
- اعضای هیات مدیره و مدیرعامل آن دارای سابقه محکومیت قطعی کیفری یا تخلفاتی مؤثر طبق قوانین و مقررات حاکم بر بازار اوراق بهادار یا سوء شهرت حرفه‌ای نباشند.
۲- بازار دوم
در بازار دوم فرابورس همانند بازار اول معاملات سهام شرکت‌های سهامی عام انجام می‌شود؛ اما شرایط پذیرش در بازار دوم فرابورس، منعطف‌تر از بازار اول است. برخی از شرایط پذیرش در بازار دوم فرابورس در زیر آمده است:
- حداقل یکسال از تأسیس آن گذشته باشد.
- حداقل ۵ درصد از سهام ثبت‌شده آن شناور باشد.
- آخرین سرمایۀ ثبت شدۀ آن حداقل یک میلیارد ریال باشد.
- دعاوی دارای اثر با اهمیت بر صورت‌های مالی، له یا علیه شرکت وجود نداشته باشد.
- آخرین صورت‌های مالی آن باید مطابق مقررات قانونی، استانداردهای حسابداری و گزارشگری مالی و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی ابلاغ شده توسط سازمان تهیه شده باشد.
- اظهارنظر حسابرس در خصوص آخرین صورت‌های مالی حسابرسی شده، «مردود» یا «عدم اظهارنظر» نباشد.
- اعضای هیات مدیره و مدیرعامل شرکت دارای سابقه محکومیت قطعی کیفری یا تخلفاتی مؤثر طبق قوانین و مقررات حاکم بر بازار اوراق بهادار یا سوء شهرت حرفه‌ای نباشند.
۳- بازار سوم
در بازار سوم فرابورس، شرکت‌هایی که شرایط پذیرش در بازار اول و دوم را ندارند، پذیرفته می‌شوند. همچنین عرضه سهام شرکت‌های سهامی عام در شرف تأسیس، در این بازار صورت می‌گیرد. این بازار همانند سایر بازار فرابورس سازوکاری مشخص دارد و معاملات سهام را برای سرمایه گذاران تسهیل می‌کند. برای عرضه سهام در بازار سوم فرابورس، نیازی به گذراندن فرآیند پذیرش نیست و انجام تشریفات اداری کافی است.
در بازار سوم فرابورس معاملات زیر انجام می‌شود:
- بلوک‌های سهام شرکت‌های سهامی (عام، خاص، تعاونی و …)
- حق‌تقدم خرید سهام شرکت‌های سهامی عام
- سهام ناشی از افزایش سرمایه شرکت‌های سهامی عام
- امتیاز بهره‌برداری و حق ثبت اختراعات در قالب سهام شرکت‌های سهامی خاص
- سهام بی‌نام شرکت‌های سهامی عام
- اوراق مشارکت رهنی
- اوراق مشارکت اجاره
- صکوک
- گواهی‌های سپرده بانکی
- واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله و صندوق‌های زمین و ساختمان که در بخش‌های دیگر بازارهای فرابورس پذیرفته نشده‌اند.
همچنین فرآیندهای زیر در بازار سوم فرابورس صورت می‌گیرد:
- پذیره‌نویسی سهام و اوراق مشارکت
- پذیره‌نویسی گواهی سپرده سرمایه‌گذاری بانک‌ها
۴- بازار پایه
بازار پایه از جمله بازارهای فرابورس است که مطابق با ماده ۴ دستورالعمل پذیرش، به منظور عرضه، نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ایران راه‌اندازی گردیده است. پس از ثبت شرکت‌ها نزد سازمان بورس و اوراق بهادار، مدارک ارائه شده از جانب شرکت‌ها در کمیته عرضه فرابورس مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس در فهرست نرخ‌های بازار پایه فرابورس درج می‌شوند. لازم به ذکر است که؛ این شرکت‌ها فرآیند پذیرش را طی نمی‌کنند.
شرکت‌های درج شده در بازار پایه در سه دسته طبقه‌بندی می‌گردد:
- شرکت‌هایی که درخواستی مبنی بر پذیرش ندارند و به دلیل الزام قانونی طبق ماده ۹۹ برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران بایستی در بازار پایه درج گردند. مطابق با ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران به منظور ارتقاء جایگاه بازار سرمایه در اقتصاد کشور و ساماندهی بازار متشکل اوراق بهادار کلیه اشخاصی که تاکنون نسبت به انتشار اوراق بهادار اقدام کرده‌اند مکلف‌اند نسبت به ثبت آن نزد سازمان بورس و اوراق بهادار اقدام نمایند و عدم ثبت، تخلف محسوب می‌شود. ناشران اوراق بهادار ثبت‌شده نزد سازمان مذکور باید اطلاعات مالی خود را براساس ترتیبات مقرر در ماده (۴۵) قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران منتشر نمایند و معاملات اوراق بهادار ثبت‌شده در سازمان فقط در بورس ها و بازارهای خارج از بورس دارای مجوز و با رعایت مقررات معاملاتی هر یک از آن‌ها حسب مورد امکان‌پذیر بوده و معامله اوراق بهادار مذکور بدون رعایت ترتیبات فوق فاقد اعتبار است.
- شرکت‌هایی که نزد سازمان بورس ثبت شده‌اند، اما شرایط پذیرش را ندارند.
- شرکت‌هایی که به دلیل از دست دادن شرایط بازارهای بورس یا فرابورس از بازار مربوطه لغو پذیرش می‌شوند، در بازار پایه درج می‌گردد. مقررات ارائه اطلاعات در این بازار به مراتب ساده‌تر از بازار اول و دوم است. با توجه به شرایط شرکت، معاملات بازار پایه به شکل عادی (دارای دامنه نوسان و در عملیات عادی بازار) یا توافقی (فاقد دامنه نوسان و بر اساس توافق خریدار و فروشنده) انجام می‌شود.
بازار پایه دارای سه تابلوی زرد، نارنجی و قرمز است که شرایط پذیرش در هر کدام از این تابلوها با هم متفاوت است.
براساس دستورالعمل سازمان بورس، هر نماد با توجه به ویژگی‌های زیر در یکی از این سه تابلو قرار می‌گیرد:
سهامی که دارای شرایط زیر باشند به تابلوی پایه زرد منتقل می‌شوند:
- مجموع روزهای تأخیر در ارائه اطلاعات مطابق با «دستورالعمل اجرایی افشای اطلاعات شرکت‌های ثبت‌شده نزد سازمان» بیش از ۲ مرتبه نباشد.
- دفعات عدم ارائه صورت‌های مالی مطابق با «دستورالعمل اجرایی افشای اطلاعات شرکت‌های ثبت‌شده نزد سازمان» بیش از ۲ مرتبه نباشد.
- حداقل ۱ صورت مالی حسابرسی شده ارائه نموده باشد.
سهامی که دارای شرایط زیر باشند به تابلوی پایه نارنجی منتقل می‌شوند:
- ناشرانی که در دوره مورد رسیدگی حائز شرایط تابلوی پایه زرد یا تابلوی پایه قرمز نباشند.
- اظهارنظر حسابرس مستقل و بازرس قانونی نسبت به هریک از صورت‌های مالی شرکت اصلی یا تلفیقی گروه از نوع عدم اظهارنظر یا اظهارنظر مردود باشد.
سهامی که دارای شرایط زیر باشند به تابلوی پایه قرمز منتقل می‌شوند:
- رأی بدوی یا قطعی مراجع قضایی مبنی بر ورشکستگی ناشر صادر شده باشد.
- مجمع عمومی فوق‌العاده یا مراجع قضایی رأی به انحلال ناشر داده باشند.
- ناظر در سررسید دوره‌های رسیدگی حداقل ۳سال مالی متوالی صورت‌های مالی حسابرسی شده ارائه نکرده باشد.
حجم مبنا
حجم مبنا، به حداقل تعداد سهامی که باید در طول یک روز معامله شود تا قیمت پایانی سهم بتواند نوسان مثبت یا منفی داشته باشد، می‌گویند؛ به عبارت دیگر در صورتی که حجم معاملات سهم به حجم مبنای خود نرسد، قیمت پایانی با قیمت براساس نوسان متفاوت خواهد بود. حجم مبنا ابزاری برای کنترل هیجانات و نوسانات بازار است تا از کاهش یا افزایش شدید قیمت سهم جلوگیری شود. میزان حجم مبنا به طور خودکار توسط سامانه معاملات تعیین می‌شود.
حجم مبنای یک سهم را می‌توان در صفحه اطلاعات سهم در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران مشاهده کرد.
حجم مبنا پس از چندین بار تغییر، ۱۰ درصد از کل سهام شرکت شد؛ به عبارت دیگر، حجم مبنای روزانه سهام بازار بورس، ۰٫۰۰۰۴ است و ابتدای هر هفته در صفحه نماد سهم مشخص می‌شود. تا سال ۱۳۹۸ حجم مبنای بازار فرابورس، ۱ بود. پس از بازنگری در قوانین و مطابق با مصوبات شورای عالی بورس، حجم مبنا در بازارهای اول، دوم و پایه فرابورس نیز، معادل ۴ در ده هزار تعداد سهام شرکت اعمال می‌شود.
دامنه نوسان بازار فرابورس
همان طور که در مطلب «دامنه نوسان قیمت سهام چیست؟» بیان کردیم، دامنه مجاز نوسان یکی از قوانین کنترلی در برابر نوسان شدید قیمت سهام است. دامنه مجاز نوسان، حدود سقف و کف قیمتی است که هر سهم در هر روز کاری می‌تواند داشته باشد و قیمت تنها در این محدوده می‌تواند حرکت کند.
در حال حاضر دامنه نوسان مجاز برای قیمت سهام در بازار بورس و بازار فرابورس به غیر از بازار پایه، مثبت و منفی ۵ درصد است. تا قبل از شهریور سال ۱۳۹۸ نیز، دامنه مجاز نوسان برای بازار پایه فرابورس مثبت و منفی ۱۰ درصد بود؛ اما با تغییر قوانین، بازار پایه به سه تابلوی زرد، نارنجی و قرمز تقسیم شده است که هر کدام دامنه مجاز نوسان خود را دارند.
- دامنه نوسان بازار زرد فرابورس در طول هفته ۳ درصد است. در صورت وجود صف خرید یا صف فروش به مدت ۳ روز متوالی، در جلسه معاملاتی بعد، دامنه نوسان مثبت و منفی ۵ درصد خواهد بود.
- در طول هفته، دامنه نوسان انجام معاملات برای تابلوی نارنجی بازار پایه ۲ درصد است؛ و در صورت وجود صف خرید یا صف فروش به مدت ۳ روز، دامنه نوسان در جلسه معاملاتی بعد، مثبت و منفی ۴ درصد است.
- دامنه نوسان تابلوی قرمز بازار پایه، ۱ درصد است و در صورت وجود صف خرید یا صف فروش به مدت ۳ روز متوالی، دامنه نوسان در جلسه معاملاتی بعد ۲ درصد خواهد بود.
کلام آخر
با توجه به مطالب گفته شده، بازار فرابورس نوعی از بازار سرمایه است که مانند بازار بورس برای معاملات سهام شرکت‌ها با شرایط پذیرش آسان‌تر است. با توجه به این‌که قوانین سخت‌گیرانه برای پذیرش نماد شرکت‌ها در این بازار نسبت به بازار بورس وجود ندارد، در مقابل ریسک سرمایه گذاری در نمادهای مورد معامله در این بازار نیز نسبت به نمادهای بازار بورس بسیار بیشتر است. همچنین میزان ریسک در بازارهای مختلف فرابورس با هم متفاوت است. به طور کلی می توان گفت که میزان ریسک از بازار اول تا سوم بیشتر شده و بیشترین ریسک را بازار پایه فرابورس دارد. بدین ترتیب برای معامله برخی از نمادهای موجود در تابلوهای بازار پایه، افراد قبل از خرید باید «بیانیه ریسک» را تائید کنند تا ریسک سرمایه گذاری خود را پذیرفته باشند؛ بنابراین افرادی که تمایل به سرمایه گذاری در این بازار دارند، ابتدا باید با قوانین و شرایط بازار فرابورس آشنا شده و براساس میزان ریسک پذیری خود، اقدام به سرمایه گذاری نمایند.
[views id=”10618″]
مرسی بابت راهنمایی تون