شاخص بورس چیست؟

سرمایه‌گذاری در هر بازاری نیازمند یک معیار برای ارزیابی عملکرد است. سنجش بازارها باید توسط معیارهایی استاندارد انجام شود. برای سرمایه‌گذاری در بازار بورس نیز به مؤلفه‌های مختلفی نیاز است تا بتوان عملکرد آن را مورد بررسی قرار داد. شاخص بورس به عنوان یکی از ابزارهای مهم برای سنجش این بازار، معیاری است که با کمک آن می‌توان روند قیمت‌ها و وضعیت شرکت‌های بورسی را ارزیابی نمود. در این مقاله به تعریف شاخص و انواع آن می‌پردازیم.

تعریف شاخص بورس

شاخص در لغت به معنی نماگر یا نشانگر و در حالت کلی عددی است که با استفاده از آن می‌توان تغییرات ایجاد شده در یک یا چند متغیر را در بازه زمانی مشخص مشاهده کرد. در بازار سرمایه، شاخص یا INDEX معیاری است که تغییرات در بازار را نشان می‌دهد. شاخص سبدی از کل سهامی است که در بازار معامله می‌شود و میانگین تغییرات قیمت‌ها را نشان می‌دهد. با کمک شاخص می‌توان وضعیت گذشته و حال بازار را بررسی و با استفاده از ابزارهای تحلیلی، روند آینده را پیش‌بینی کرد. نوسانات قیمت سهام در شاخص خود را نشان می‌دهد؛ بنابراین شاخص و تغییرات آن یکی از مهم‌ترین ابزارها برای تحلیل سهام است و سرمایه‌گذاران باید در تصمیم‌گیری‌ها و معاملات خود از آن استفاده کنند.

انواع شاخص بورس

برای ارزیابی بازار بورس و روند آن از شاخص‌های مختلفی استفاده می‌شود که هرکدام آن‌ها موارد متفاوتی را به سهامداران نشان می‌دهند. شاخص‌های مختلف، با توجه به معیار مورد بررسی، به شاخص قیمت و شاخص بازدهی تقسیم می‌شوند که مفهومی متفاوت دارند. سرمایه گذاران می‌توانند بر اساس هدفی که دارند از این شاخص‌ها برای سنجش سرمایه‌گذاری خود استفاده کنند. در ادامه به مهم‌ترین شاخص‌های موجود در بازار می‌پردازیم.

۱- شاخص کل قیمت

شاخص کل قیمت یا TEPIX تغییرات سطح عمومی قیمت‌ها را در کل بازار را نشان می‌دهد. این شاخص میانگین افزایش یا کاهش قیمت سهام در بازار را به نمایش می‌گذارد. در محاسبه شاخص کل تنها تغییرات قیمت سهام در نظر گرفته می‌شود ولی میزان سود نقدی پرداختی به سهامداران در محاسبات آن آورده نمی‌شود. در شاخص کل قیمت، وزن شرکت‌ها نیز تأثیرگذار است. این موضوع به این معنی است که هر چه شرکت بزرگ‌تر باشد، تأثیر آن بر شاخص نیز بیشتر خواهد بود.

برای مثال در صورتی که شاخص کل قیمت در طی یک سال ۳۰ درصد رشد داشته باشد، بیانگر این است که سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌ها در بازار نسبت به سال گذشته ۳۰ درصد افزایش‌یافته است. برای محاسبه شاخص کل قیمت یک سال را به عنوان سال پایه در نظر می‌گیرند و ارزش روز بازار را نسبت به ارزش روز سال پایه مقایسه می‌کنند.

معادله شاخص کل قیمت به صورت زیر است:

برای محاسبه شاخص، سال پایه سال ۱۳۶۹ در نظر گرفته شده است. بنابراین با محاسبه TEPIX، میزان رشد بازار نسبت به این تاریخ به دست می‌آید. این شاخص به صورت لحظه‌ای محاسبه می‌شود و در جدول شاخص‌ها در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران قابل مشاهده است. در صورتی که نماد سهمی در زمان محاسبه شاخص بسته باشد، قیمت آخرین معامله آن در شاخص کل در نظر گرفته می‌شود.

۲- شاخص قیمت و بازده نقدی

شاخص قیمت و بازده نقدی یا TEDPIX به شاخص کل در بازار بورس معروف است. این شاخص، شاخص اصلی بازار بورس و شاخصی کاربردی میان فعالان بازار برای بیان تغییرات قیمت است. در محاسبه این شاخص علاوه بر تغییرات سطح عمومی قیمت سهام، سود پرداختی شرکت‌ها نیز لحاظ می‌شود؛ به عبارت دیگر شاخص قیمت و بازده نقدی، میانگین بازدهی سرمایه‌گذاران در بازار بورس را نشان می‌دهد. در محاسبه این شاخص نیز همانند شاخص کل قیمت، وزن شرکت‌ها اهمیت دارد. به این معنی که شرکت‌های بزرگ‌تر و با سرمایه‌های بیشتر تأثیر بیشتری بر شاخص کل خواهند داشت.

برای نمونه شاخص قیمت در ابتدای مرداد سال ۱۳۹۸ حدود ۲۵۰ هزار واحد بود. در ابتدای مرداد سال ۱۳۹۹ شاخص قیمت برابر شد با ۱،۹۵۲ هزار واحد؛ که نشان‌دهنده رشد ۶۲۲ درصدی شاخص قیمت در این یک سال بوده است. این عدد نشان‌دهنده رشد سطح عمومی قیمت سهام و سود تقسیمی آن‌ها در این یک سال است.

برای محاسبه شاخص کل از معادله زیر استفاده می‌شود:

که در آن:

Q_it: تعداد سهام منتشره شرکت  iام در زمان t

 P_it: قیمت شرکت i ام در زمان   t

RD_t: پایه قیمت و بازده نقدی در زمان t

n: تعداد شرکت‌های در نظر گرفته شده در شاخص

در مورد شاخص قیمت این موضوع حائز اهمیت است که افزایش آن به معنی افزایش بازدهی همه شرکت‌های فعال در بازار بورس نیست و در مقابل، کاهش شاخص، به معنی کاهش بازدهی همه شرکت‌ها نیست. با توجه به اینکه در محاسبه شاخص، وزن شرکت‌ها با هم تفاوت دارد، تغییرات قیمت سهام شرکت‌ها نیز با هم متفاوت هستند؛ بنابراین تغییرات قیمت سهام شرکت‌های بزرگ می‌تواند سبب افزایش یا کاهش شاخص شوند که به اصطلاح گفته می‌شود سهام شرکت‌های شاخص ساز این تأثیر را بر شاخص خواهند داشت؛ بنابراین برخی از اوقات شاخص قیمت می‌تواند کاهش چشمگیری پیدا کند، اما سبد برخی از سهامداران با افزایش بازدهی مواجه شود. در این مواقع، متنوع سازی سبد سهام بیشتر اهمیت پیدا می‌کند. هرچه سبد سرمایه گذاری شخصی متنوع‌تر باشد، ریسک سرمایه گذاری شخص به خصوص در زمان کاهش شاخص قیمت کمتر خواهد شد.

۳- شاخص بازده نقدی

شاخص بازده نقدی یا TEDIX تنها بازدهی از طریق سود تقسیمی شرکت‌ها را نشان می‌دهد. تغییرات شاخص بازده نقدی، میانگین بازدهی ناشی از پرداخت سود نقدی شرکت‌های بورسی به سهامداران است. وقتی این شاخص تغییر می‌کند، سهامداران متوجه می‌شوند که شرکت‌ها نسبت به گذشته میزان سود بیشتر یا کمتری به سهامداران خود پرداخته‌اند.

۴- شاخص هم‌ وزن

شاخص هم‌وزن یکی دیگر از شاخص‌های کاربردی در بازار بورس است که در آن همه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس دارای وزن برابر هستند؛ به عبارت دیگر، تأثیر شرکت‌های بزرگ و کوچک بر این شاخص با هم فرقی ندارد و تغییرات قیمت سهام و سود همه شرکت‌ها به یک میزان بر شاخص تأثیر می‌گذارند. تفاوت شاخص کل با شاخص هم‌وزن این است که اگر بیشتر شرکت‌ها بازدهی منفی داشته باشند، اما تنها چند شرکت بزرگ بازدهی مثبت داشته باشند، شاخص کل مثبت می‌شود اما شاخص هم‌وزن منفی خواهد شد؛ زیرا شاخص کل براساس سرمایه شرکت‌های بزرگ است، اما شاخص هم‌وزن براساس بازدهی همه شرکت‌ها.

به علت وجود برخی ابهامات در شاخص کل و دستوری شدن بازار در برخی از اوقات که سبب می‌شد تا معاملات بلوکی سهام شرکت‌های بزرگ، موجب مثبت شدن تصنعی بازار شود، از اسفند سال ۱۳۹۶ شاخص هم‌وزن به سایر شاخص‌های موجود در بازار اضافه شد تا روند واقعی بازار بورس و تغییرات قیمت سهام را نشان دهد. بنابراین تأثیر مثبت شدن قیمت سهام یک شرکت کوچک با تأثیر مثبت شدن قیمت سهام یک شرکت بزرگ در محاسبه شاخص هم‌وزن یکسان است.

۵- شاخص صنعت و شاخص مالی

شرکت‌های بورسی فعال در بازار سهام به دو بخش اصلی صنعت و مالی تقسیم می‌شوند. بخش صنعت شامل شرکت‌های تولیدی و صنعتی مانند پتروشیمی، سیمان، خودرو و … هستند و در بخش مالی نیز شرکت‌هایی نظیر سرمایه‌گذاری، بیمه، بانک و … فعالیت می‌کنند. شاخص صنعت نشان‌دهنده میانگین تغییرات قیمت سهام شرکت‌های صنعتی و شاخص مالی، نشان‌دهنده تغییرات قیمت سهام شرکت‌های فعال در حوزه مالی هستند. همچنین در هر دو بخش صنعت و مالی، صنایع کوچک‌تری وجود دارد که شاخص هر کدام از این صنایع نیز براساس شرکت‌های موجود در این صنایع ارائه می‌شود.

۶- شاخص سهام آزاد شناور

سهام شناور آزاد یا Free Float، میزان سهامی است که در شرکت‌های بورسی در اختیار سهامداران حقیقی است و توسط آن‌ها خرید و فروش می‌شود؛ به عبارت دیگر سهام شناور آزاد، سهامی است که صاحبان آن قصدی برای مدیریت بر شرکت ندارند و تنها برای کسب سود وارد معاملات سهام شرکت می‌شوند. شاخص سهام شناور آزاد، بازدهی میانگین قیمت و سود سهام شناور آزاد در بازار را نشان می‌دهد. شرکت‌های با سهام شناور آزاد بیشتر، تأثیر بیشتری بر این شاخص خواهند گذاشت. هدف اصلی استفاده از شاخص سهام شناور آزاد، توجه به بخشی از بازار است که نقدشونگی بیشتری دارد.

۷- شاخص بازار اول و بازار دوم

بازار بورس اوراق بهادار تهران به دو بازار اول و دوم تقسیم می‌شود که بازار اول آن نیز دارای دو تابلوی اصلی و فرعی است شرایط پذیرش در این بازارها با هم متفاوت است؛ بنابراین برای تغییرات قیمت سهام پذیرفته شده در بازار اول و بازار دوم بورس، شاخص این بازارها به‌طور جداگانه محاسبه و اعلام می‌شود.

۸- شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر

براساس نقدشوندگی سهام شرکت‌ها، شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر در بازار ارائه می‌شود. بورس فهرستی از شرکت‌های فعال را که خرید و فروش سهامشان آسان‌تر و سریع‌تر انجام می‌شود، هر سه ماه اعلام می‌کند. شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر، تغییرات سطح عمومی قیمت سهام ۵۰ شرکت را نشان می‌دهد که سهام آن‌ها از سایر شرکت‌ها نقدشوندگی بالاتری دارند.

۹- شاخص ۳۰ شرکت بزرگ

براساس اندازه شرکت‌ها نیز شاخصی ارائه می‌شود که شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بازار است. معیار انتخاب ۳۰ شرکت بزرگ، اندازه شرکت است که از طریق ارزش روز بازار سهام آن‌ها تعیین می‌شود. برای محاسبه ارزش روز بازار سهم، قیمت سهم در تعداد سهام منتشر شده شرکت ضرب می‌شود. شاخص ۳۰ شرکت بزرگ، تغییرات قیمت سهام شرکت‌هایی را نشان می‌دهد بیشترین ارزش روز بازار را دارند. این شرکت‌ها اگرچه کمتر از ده درصد از تعداد شرکت‌های بورسی را شامل می‌شوند اما بیش از ۷۰ درصد از ارزش بازار بورس را به خود اختصاص داده‌اند.

برای محاسبه ارزش روز سهام یک شرکت از معادله زیر می‌توان استفاده کرد:

قیمت پایانی سهام × تعداد کل سهام شرکت = ارزش روز یک شرکت

برای مشاهده شاخص‌های منتخب که در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران اعلام می‌شود می‌توان به قسمت مشخص شده در تصویر زیر مراجعه کرد:

۱۰- شاخص‌های جهانی و ملی

علاوه بر بازار بورس ایران، در همه جهان شاخص‌های مختلفی وجود دارد. برخی از این شاخص‌ها محلی یا ملی است و برخی دیگر شاخص‌های جهانی هستند. شاخص‌های بازار بورس تهران، شاخص‌هایی ملی هستند که تنها در داخل کشور از آن‌ها استفاده می‌شود؛ اما شاخص‌های جهانی، شاخص‌هایی هستند که در کل دنیا از آن‌ها استفاده می‌شود. بعضی از شاخص‌های معروف که برای فعالان بازارهای بین‌المللی کاربرد دارد، در جدول زیر آورده شده است:

برای مثال، شاخص میانگین صنعتی داو جونز در بورس آمریکا، میانگین کارایی ۳۰ شرکت بورسی برتر آمریکایی را نشان می‌دهد. این شاخص براساس نسبت مجموع ارزش سهام هر یک از شرکت‌ها بر یک متغیر عامل محاسبه می‌شود. بازار بورس نزدک نیز یکی دیگر از بازارهای بورس در آمریکا و یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مالی دنیا است. شاخص نزدک می‌تواند رونق یا رکود در بازار بورس آمریکا را نشان دهد. شاخص بورس FTSE 250 نیز شاخصی در بازار بورس لندن است که بیشتر بر شرکت‌های انگلیسی تمرکز دارد و یک شاخص وزنی است که براساس سهام شناور شرکت‌ها وزن دهی شده‌اند. شاخص Nikkei هم مربوط به بازار بورس و اوراق بهادار توکیو است. نسخه خاص این شاخص، شاخص ۲۲۵ Nikkei است که براساس تغییرات قیمت سهام ۲۲۵ شرکت بزرگ ژاپنی محاسبه می‌شود.

کلام آخر

برای سرمایه گذاری موفق در بازار بورس باید بتوانیم با کمک معیارهایی روند تغییرات قیمت و عملکرد بازار را بررسی کنیم. شاخص بورس معیاری برای ارزیابی روند بازار و قیمت سهام شرکت‌ها است. شاخص‌های مختلفی تاکنون به بازار معرفی شده‌اند که هرکدام کاربرد خاص خود را دارند. شاخص، وضعیت کلی بازار را نشان می‌دهد و مثبت و منفی بودن آن به معنی روند افزایشی یا کاهشی کل بازار بورس نیست. برای بررسی وضعیت سهام باید شاخص های مختلف در کنار هم مورد توجه قرار گیرند. سهامداران باید با توجه به نیازمندی خود از این شاخص‌ها برای سنجش بازار و سبد سرمایه گذاری خود استفاده کنند. بررسی شاخص‌ها، مخصوصاً در زمان رکود یا رونق بازار، بسیار مهم است و روند آینده قیمت را بهتر نشان می‌دهد. با کمک شاخص‌ها نه تنها می‌توان روند کلی بازار یا قیمت سهام را بررسی کرد، بلکه می‌توان به مقایسه سهام و صنایع مختلف پرداخت.

[views id=”11169″]