انواع بازار بورس در ایران

بازار بورس همانند سایر بازارها، مکانی برای خرید و فروش است. در بازارهای سنتی و فیزیکی، کالاهای فیزیکی مانند زمین، ساختمان و محصولات مختلف مبادله می‌شود؛ اما در بازارهای بورسی، دارایی های مالی مانند سهام، اوراق مشارکت و سایر دارایی ها معامله می‌شود. در سراسر دنیا، بورس دارای بازارهای مختلفی است که براساس سازوکار هر یک، محصولات مالی مختلفی در آن‌ها معامله می‌شوند. در ایران نیز چند نوع بازار بورس وجود دارد که در ادامه به تعریف و توضیح هر کدام از این بازارها می‌پردازیم.

انواع بازار بورس

به طور کلی، بورس نهاد سازمان‌یافته‌ای است که در آن سهام شرکت‌ها و اوراق مختلف خرید و فروش می‌شود. بازار بورس هر کشور یکی از ارکان اساسی بازار سرمایه آن کشور به حساب می‌آید و محلی برای جمع‌آوری منابع مالی و تخصیص بهینه سرمایه است. سرمایه های راکد در جامعه از طریق بازار سرمایه و بازار بورس به بخش‌هایی که به منابع مالی نیاز دارند، اختصاص می‌یابد. در بازار بورس، قیمت‌ها دارای شفافیت بوده و به درستی کشف قیمت می‌شوند. در این بازار، ریسک کنترل و مدیریت می‌شود؛ اما مهم‌ترین هدف بازار بورس، تأمین نقدینگی برای شرکت‌ها و فعالان اقتصادی است و هدایت سرمایه های راکد به سمت حوزه‌هایی است که به منابع مالی نیاز دارند.

بازار بورس این امکان را فراهم می‌کند تا همه افراد جامعه بتوانند در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت کرده و کسب سود نمایند. بازار بورسبه عنوان واسطه و رابطی میان افراد دارای سرمایه و کسانی که برای انجام فعالیت‌های اقتصادی و تجاری نیاز به منابع مالی دارند، عمل می‌کند در جهان انواع بورس وجود دارد از جمله بورس اوراق بهادار، بورس کالا، بورس انرژی، بورس ارز و … . در ایران تاکنون سه بازار بورس اوراق بهادار، بورس کالا و بورس انرژی راه اندازی شده و فعال هستند. بورس ارز یکی از بورس های مهم در جهان است که به دلیل وجود محدودیت‌های مختلف، تاکنون در بازار ایران راه‌اندازی نشده است.

۱- بازار بورس اوراق بهادار

بازار بورس اوراق بهادار بازاری است که در آن دارایی های مالی از قبیل سهام، حق تقدم سهام، اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار معامله می‌شود. در ایران، به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که به طور رسمی و دائمی در محل مشخصی تشکیل می‌شود، بورس اوراق بهادار گفته می‌شود. بازار بورس اوراق بهادار در ایران به دو بازار بورس و فرابورس تقسیم می‌شود که هریک ویژگی‌های خاص خود را دارد.

۲- بازار بورس

همان‌طور که بیان کردیم بازار بورس اوراق بهادار، بازاری است که سهام شرکت‌ها در آن خرید و فروش می‌شوند. بازار بورس ایران از سال ۱۳۸۳ شروع به فعالیت کرده است و تاکنون سهام شرکت‌های بسیاری را پذیرفته و منتشر کرده است. بازار بورس اوراق بهادار تهران دارای دو بازار اول و دوم است که بازار اول دو تابلوی اصلی و فرعی دارد. شرایط پذیرش شرکت‌ها در این تابلوها با یکدیگر متفاوت است.

معیارهای پذیرش در تابلوهای بورس را می‌توانید در جدول زیر مشاهده کنید.

لازم به ذکر است که در حال حاضر دامنه نوسان قیمت سهام شرکت‌ها در بازار بورس؛ روزانه مثبت و منفی ۵ درصد است.

۳- بازار فرابورس

شرکت‌هایی که براساس قوانین و ضوابط سازمان بورس نتوانسته‌اند در بازار بورس پذیرفته شوند، سهام خود را در بازار فرابورس عرضه می‌کنند. به طور معمول سهام شرکت‌هایی که از شفافیت کمتری برخوردارند و یا سرمایه یا سودآوری کافی ندارند، در بازار فرابورس معامله می‌شوند.

بازار فرابورس شامل ۵ بازار اصلی به نام‌های بازار اول، بازار دوم، بازار سوم، بازار پایه و بازار ابزارهای نوین است. فرآیند پذیرش در هر یک از بازارهای فرابورس با یکدیگر متفاوت است.

• بازار اول فرابورس شامل شرکت‌هایی می‌شود که طبق دستورالعمل پذیرش، عرضه، نقل و انتقال اوراق بهادار فرابورس، موفق به احراز شرایط لازم شده باشند.
• در بازار دوم فرابورس همانند بازار اول، معاملات سهام شرکت‌های سهامی عام انجام می‌شود؛ اما شرایط پذیرش در بازار دوم فرابورس، منعطف‌تر از بازار اول است.
• سهام شرکت‌های سهامی به صورت عمده و بلوکی، حق تقدم سهام، پذیره‌نویسی سهام و سایر اوراق بهادار در بازار سوم فرابورس معامله می‌شود.
• در بازار پایه، سهام شرکت‌های سهامی عامی که نزد سازمان بورس و اوراق بهادار ثبت شده‌اند و امکان پذیرش در هیچ‌یک از بازارهای بورس یا فرابورس را ندارند، منتشر می‌شود.
• بازار ابزارهای نوین، بازاری است که در آن همه ابزارهای مالی به غیر از سهام و حق تقدم سهام مانند اوراق مشارکت، انواع گواهی سرمایه گذاری و صکوک معامله می‌شود.

دامنه نوسان برای شرکت‌های پذیرفته شده در بازار فرابورس به جز بازار پایه، همانند بازار بورس، مثبت و منفی ۵ درصد است. طبق آخرین تغییرات صورت گرفته، دامنه نوسان قیمت سهام در بازار پایه براساس شرایط پذیرش با یکدیگر متفاوت بوده و در ۳ تابلوی پایه زرد، نارنجی و قرمز قرار می‌گیرد.

دامنه نوسان تابلوی زرد در روزهای معاملاتی مثبت و منفی ۳ درصد، برای تابلوی نارنجی مثبت و منفی ۲ درصد و برای تابوی قرمز مثبت و منفی ۱ درصد است.

۴- بازار بورس کالا

بازار بورس کالا، بازاری است که در آن خرید و فروش کالاهای مشخص انجام می‌پذیرد. در بازار بورس کالا به طور معمول، مواد خام و مواد اولیه مورد معامله قرار می‌گیرد. بازار بورس برای هر کالایی به نام کالای خودش نام‌گذاری می‌شود مانند بورس نفت، بورس گندم و … 

اهداف تشکیل بورس کالا عبارت است از ایجاد بازاری قانونمند و یکپارچه برای تسهیل مبادلات کالایی، کشف قیمت کالاها براساس عرضه و تقاضا، کنترل ریسک معاملات کالاها و محصولات و امکان انجام معاملات نقد، نسیه و مشتقه. در بازار بورس کالا، مواد اولیه و خام مانند فلزات، گندم، زعفران و … معامله می‌شود. در بازار بورس کالا، قراردادهای نقدی، سلف، آتی، اختیار معامله، سلف استاندارد، گواهی‌های سپرده کالایی و صندوق های کالایی مبادله می‌شود.

۵- بازار بورس انرژی

آخرین بازار بورس در ایران، بورس انرژی است که محلی برای معاملات حامل‌های انرژی به عنوان دارایی پایه است. این بازار در سال ۱۳۹۱ با هدف فراهم کردن بازاری متشکل، قانونمند و رقابتی برای کشف منصفانه قیمت حامل‌های انرژی راه‌اندازی شده و مرجعی برای قیمت‌گذاری‌های انرژی در سطح منطقه است. همچنین این بازار به دنبال تبدیل شدن مرجعِ برای قیمت‌گذاری محصولات استراتژیک منطقه مانند نفت و میعانات است.

دارایی‌های قابل معامله در بازار بورس انرژی شامل دارایی‌های فیزیکی مانند نفت، گاز، بنزین و … و دارایی‌های مالی مانند ابزارهای مشتقه مبتنی بر انرژی از جمله قراردادهای مشتقه و اوراق سلف موازی می‌شود؛ بنابراین بورس انرژی دارای دو بازار فعال فیزیکی و مشتقه است. در بازار بورس انرژی ایران، عرضه‌کنندگان در بخش فیزیکی بازار شامل پالایشگاه‌ها، شرکت‌ها پتروشیمی و نیروگاه‌های کشور است که به شبکه سراسری متصل هستند و در بازار مشتقه آن، هر کدام از این عرضه‌کنندگان برای تأمین مالی می‌توانند اوراق خود را به صورت سلف به فروش برسانند.

در بازار داخلی بورس انرژی، در همه حوزه‌ها اشخاص حقوقی اجازه دریافت کد، خرید و فروش در این بازار را دارند و در بازار بین‌المللی آن، اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی با شرایط خاص حق خرید از این بازار را دارا هستند. انجام معامله در بورس انرژی شرایط خاص و ویژه‌ای دارد و مشتریان حقیقی امکان خرید در بازار فیزیکی را ندارند. عرضه‌کنندگان و خریداران در این بازار برای دریافت کد معاملاتی دارای ویژگی‌ها و مدارک لازم بسیار متفاوت‌تری از مدارک لازم برای دریافت کد بورسی و معاملات سهام و اوراق بهادار است.

کلام آخر

بازار بورس یکی از حوزه‌های بسیار مهم در بخش اقتصادی هر کشور است. بازار بورس بازاری یکپارچه برای خرید و فروش سهام شرکت‌ها و اوراق مختلف مانند: اوراق اختیار فروش تبعی، اوراق بدهی، اوراق تسه و… است. براساس اهداف، دارایی و قوانینی که وجود دارد بازار بورس به چند بازار تقسیم می‌شود. بازار بورس در ایران به چهار بازار عمده بورس اوراق بهادار، فرابورس، کالا و انرژی تقسیم می‌شود که هر کدام شرایط پذیرش مختلفی دارند. در بازار بورس و فرابورس، سهام و حق تقدم سهام شرکت ها پذیرش می‌شود. بازار کالا فرصتی را برای معاملات کالاهای تعیین شده برای متقاضیان آن فراهم کرده است و بازار انرژی، بازاری برای معاملات حامل‌های انرژی و برق است. هدف بازارهای بورس تسهیل انجام معاملات، شفافیت معاملات و تأمین نقدینگی است؛ بنابراین افراد می‌توانند طبق هدفی که خود دارند در بازارهای مختلف بورس، فعالیت کنند.

[views id=”10598″]