تورم چیست و چگونه به وجود می‌آید؟

از نظر اقتصادی، تورم یا Inflation به افزایش سطح عمومی قیمت‌ها در یک بازه زمانی مشخص گفته می‌شود. تورم را می‌توان افزایش بی‌رویه قیمت کالاها و خدمات بدون پشتوانه و بدون برنامه‌ریزی دانست که باعث کاهش قدرت خرید می‌شود و تعادل میان تقاضای محصولات با نقدینگی موجود برای خرید محصولات را بر هم می‌زند.

بدین ترتیب تورم، تغییر در یک شاخص قیمت است و معمولاً شاخص قیمت مصرف‌کننده را برای آن در نظر می‌گیرند. شاخص قیمت مصرف‌کننده نیز، معیاری برای ارزیابی میانگین وزنی سبدی از کالاها و خدمات مانند غذا، حمل و نقل، بهداشت و درمان و … است که در محاسبه تورم استفاده می‌شود. بانک مرکزی هر کشور، سبدی از کالاها را تعیین می‌کند و براساس تغییرات قیمت این سبد، تورم سالانه را محاسبه می‌کند.

تورم زمانی ایجاد می‌شود که تقاضا برای خرید کالاها و محصولات افزایش یابد، اما میزان موجود این کالاها و خدمات در سطح جامعه کم باشد. در واقع، زمانی که فاصله میان قیمت واقعی با قیمت فروش کالاها زیاد شود، در اصطلاح می‌گویند که قیمت‌ها متورم شده است. هرچه این فاصله بیشتر شود، نرخ تورم نیز بیشتر خواهد شد.

در اقتصاد چندین نوع تورم وجود دارد و به طور کلی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود. دسته اول، تورم آرام یا خفیف است که سبب افزایش ملایم قیمت‌ها می‌شود و معمولاً افزایش تا ۸ درصد را برای آن در نظر می‌گیرند. دسته بعدی، تورم شدید یا شتابان است که افزایش قیمت‌ها سریع‌تر اتفاق می‌افتد. برای این دسته، نرخ تورم بین ۱۵ تا ۲۵ درصد معمولاً اعلام می‌شود؛ اما نوع آخر، تورم بسیار شدید، افسار گسیخته یا ابرتورم است که نرخ تورم حدود ۵۰ درصد است و قیمت‌ها در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت به طور مثال هر ۶ ماه، دو برابر می‌شوند.

این تقسیم‌بندی خود به دسته‌های کوچک‌تری نیز تقسیم می‌شود؛ از جمله تورم پنهان، تورم رسمی، تورم ساختاری، تورم مهار شده، تورم سرکش و … .

تورم کنترل‌شده در دنیا می‌تواند یکی از عوامل گسترش اقتصاد باشد. تأمین کسری بودجه دولت، افزایش قیمت حامل‌های انرژی و حذف یارانه‌ها می‌تواند در پی وجود تورم باشد؛ اما بالا رفتن تورم آثار منفی بر اقتصاد بر جای می‌گذارد. عوامل متعددی بر ایجاد تورم و افزایش نرخ آن اثرگذار است. همان‌طور که گفتیم، به طور کلی کاهش عرضه یا افزایش تقاضا سبب ایجاد تورم می‌شود؛ بنابراین باید دلایلی که باعث کاهش عرضه یا افزایش تقاضا می‌شود، در ایجاد تورم بررسی شود.

یکی از دلایل ایجاد تورم، کسری بودجه دولت است؛ زیرا در این زمان، مخارج دولت افزایش یافته و سبب افزایش تقاضا نیز می‌شود. نحوه تأمین کسری دولت یکی دیگر از عوامل تشدید تورم است. استقراض از بانک مرکزی یا بانک‌های خارجی، باعث افزایش پایه پولی و نقدینگی در اقتصاد می‌شود که آثار تورمی دارد.

افزاش واردات نیز یکی دیگر از عوامل ایجاد تورم است؛ زیرا اقتصاد کشور به قیمت کالاهای سایر کشورها وابسته خواهد بود و تورم آن‌ها می‌تواند بر تورم داخل کشور نیز تأثیرگذار باشد.

انتشار اوراق بدهی یکی از ابزارهای دولت برای پیاده‌سازی سیاست‌های مختلف است. در صورتی که دولت سیاست پولی انبساطی را در برنامه خود داشته باشد، با افزایش حجم نقدینگی در بلندمدت تورم را افزایش می‌دهد.

برخی از اتفاقات غیراقتصادی یا سیاسی نیز می‌تواند بر ایجاد تورم تأثیرگذار باشد. از جمله بروز اتفاقاتی مانند زلزله، سیل، جنگ، اعتصاب و اعتراضات داخلی، همگی بر افزایش تورم اثر می‌گذارند.

روش‌ها و سیاست‌های مختلفی برای مهار تورم تاکنون ارائه شده است که به کمک آن‌ها می‌توان نرخ تورم را کاهش داد؛ اما توجه به این نکته ضروری است که هر روش برای دوره زمانی خاص و منطقه‌ای خاص قابل استفاده است. هر کشور باید سیاست‌های خاص خود را در کنترل تورم در پیش گیرد. همچنین استفاده از یک ابزار در زمان‌های مختلف نیز کارساز نیست.

به طور کلی، ابزارهایی که برای کنترل تورم استفاده می‌شود، عبارت است از:

با توجه به مطالبی که گفتیم، نرخ تورم با استفاده از شاخص قیمت مصرف‌کننده محاسبه می‌شود. معادله محاسبه نرخ تورم به صورت زیر است:

که در آن:

CPI_p : شاخص کالا و خدمات در زمان حال

CPI_b : شاخص کالا و خدمات در زمان پایه

در نظر گرفته می‌شود.

همان‌طور که گفتیم میزان معقولی از تورم برای هر اقتصاد ضروری است و توسعه اقتصاد را بهبود می‌بخشد؛ اما درصدهای بالای تورم، اثرات منفی بر اقتصاد و بازارهای مالی دارد. از جمله اینکه ثبات سیاسی و اقتصادی کشور از بین می‌رود؛ قیمت کالاها و خدمات بی‌رویه افزایش می‌یابد؛ سبب کاهش واردات و صادرات می‌شود و نرخ ارز را افزایش می‌بخشد.

افزایش تورم سبب می‌شود که قدرت خرید کاهش یابد و فروش شرکت‌ها نیز کم‌تر شود. بدین ترتیب، سودآوری شرکت‌ها کاهش می‌یابد. از طرف دیگر، بهای تمام شده کالاها و محصولات برای شرکت‌ها افزایش خواهد یافت که مجدد سبب کاهش سود شرکت‌ها می‌شود. با کم شدن سود واقعی شرکت‌ها نسبت به سود پیش‌بینی شده، قیمت سهام آن‌ها دچار افت می‌شود و می‌تواند بر شاخص بورس اثر گذاشته و آن را کاهش دهد.

در صورتی که شرایط تورمی ادامه‌دار باشد، شرکت‌ها مجبور به افزایش قیمت محصولات خود می‌شوند. افزایش قیمت محصولات، می‌تواند سود اسمی تحت تأثیر تورم را برای آن‌ها بیشتر کند. بدین‌صورت، قیمت سهام شرکت‌ها در بلندمدت افزایش یافته و سبب افزایش شاخص بورس می‌شود.

از طرف دیگر، به دلیل ریسک بالای نگهداری پول نقد در شرایط تورمی، افراد ترجیح می‌دهند تا گزینه‌های مختلف سرمایه گذاری را در نظر بگیرند و حجم نقدینگی خود را کاهش دهند. این موضوع سبب می‌شود تا استقبال از بازار بورس و سهام بیشتر شود و افراد، فعالیت در بازار سرمایه را به یکی از گزینه‌های سرمایه گذاری خود تبدیل کنند. در این صورت، حجم معاملات در بازار سهام افزایش یافته و سبب رونق بیشتر بورس می‌شود.

برای تعیین دقیق تأثیرات تورم بر اقتصاد و بازار سرمایه باید عوامل متعدد دیگری را نیز در نظر گرفت و تنها به بررسی رابطه آن‌ها نمی‌توان اتکا کرد؛ زیرا اثرات تورم بر بازار سرمایه در کوتاه‌مدت و بلند‌مدت می‌تواند بسیار متفاوت باشد.

یکی از متغیرهای مهم اقتصاد کلان، نرخ تورم است. تورم، پدیده‌ای پیچیده است که می‌تواند سبب بروز چالش‌هایی در اقتصاد هر کشور شود. با این حال سطحی از تورم برای اقتصاد لازم است، اما افزایش نرخ آن آثار سویی بر کل جامعه خواهد داشت. یکی از وظایف مهم دولت و بانک مرکزی هر کشور، کنترل و کاهش نرخ تورم است که با استفاده از سیاست‌ها و روش‌های مختلف برای آن تلاش می‌کنند. بازار بورس و سهام نیز از تأثیرات نرخ تورم در امان نیست و تغییر تورم بر روند قیمت‌ها در این بازار اثرگذار خواهد بود؛ بنابراین توجه به نرخ تورم و تغییرات آن برای سرمایه گذاری لازم است.