بازارهای مالی ایجاد شده‌اند تا سبب شکوفایی و رشد در اقتصاد شوند و منابع مالی را بهینه به کار ببرند. یکی از ابزارهای مالی مهم در بازار، ابزارهای مشتقه است که تنوع بسیاری را به این بازارها بخشیده است. پیمان‌های آتی از انواع ابزارهای مشتقه به شمار می‌رود که معاملات خاصی را در بازار بورس تسهیل می‌بخشد. پیمان آتی توافقنامه‌ای میان خریدار و فروشنده مبتنی بر خرید یا فروش دارایی یا کالا بر اساس شرایط قرارداد است. در این مقاله به بررسی بیشتر این قرارداد می‌پردازیم.
فهرست مطالب
منظور از پیمان‌های آتی چیست؟
منظور از پیمان آتی یا Forward Contract قراردادی استاندارد و الزام‌آور برای خریدوفروش یک کالا یا دارایی مشخص، با قیمت توافقی برای زمانی مشخص در آینده است. در این قرارداد نحوه معامله و شرایط انجام آن از جمله زمان و مکان تحویل و کیفیت کالا به طور کامل تعیین می‌شود.
قیمت توافقی در قرارداد را به اصطلاح قیمت تحویل می‌گویند. در واقع، بازار پیمان آتی بازاری اختصاصی است که نیازهای خاص دو طرف قرارداد را برطرف می‌کند؛ بنابراین، پیمان آتی را می‌توان همان قراردادهای شخصی یا مبادلات عادی مردم در نظر گرفت که با توافق انجام می‌شود. این نوع قراردادها از گذشته در سطح جامعه وجود داشته و اکنون بر اساس قوانین، به صورت استاندارد درآمده است. تاریخ تحویل و نحوه تحویل بر اساس قوانین بورس مشخص می‌شود، اما قیمت تحویل و حجم کالا بر اساس توافق خریدار و فروشنده تعیین خواهد شد. اتاق پایاپای بورس این قرارداد را تضمین می‌کند و روال کار بدون حضور فیزیکی دو طرف انجام می‌گیرد.
به طور کلی پیمان آتی به صورت قرارداد در دسترس همگان قرار ندارد و بر اساس شرایط دو طرف قرارداد انجام می‌شود. پیمان‌های آتی معمولا میان شرکت‌های بزرگ منعقد می‌شود. در هنگام انعقاد پیمان آتی باید زوایا و ابعاد مختلف قرارداد از دیدگاه قوانین اسلامی بررسی شود. این نوع قرارداد تا حدودی با قرارداد سلف در بازار اسلامی مشابهت دارد.
اتاق پایاپای چیست؟
همان‌طور که بیان کردیم، نحوه انجام پیمان‌های آتی تحت نظارت اتاق پایاپای بورس قرار دارد. اتاق پایاپای یا Clearing House محلی برای تسویه معاملات است و همچنین، سوابق همه معاملات خریداران و فروشندگان را ثبت و نگهداری می‌کند. به عبارت دیگر، این اتاق ضمانت مالی قراردادها را بر عهده دارد. در صورتی که طرفین معامله به تعهدات خود پایبند نباشند، توسط این اتاق جریمه خواهند شد.
طبق آیین‌نامه اتاق پایاپای، این اتاق بخشی از تشکیلات اداری سازمان کارگزاران بورس کالا است که وظیفه تسویه و پایاپای کردن قراردادهای معامله‌شده در تالار معاملات بورس را بر عهده دارد. همه کارگزاران و سایر اشخاصی که صلاحیت عضویت آن‌ها بر طبق مقررات تأیید شده است، عضو اتاق پایاپای هستند. این اشخاص باید موافقت‌نامه عضویت در اتاق را امضا کنند و طبق مقررات حق عضویت بپردازند.
به طور کلی، اتاق در مقابل کارگزار خریدار به عنوان فروشنده و در مقابل کارگزار فروشنده به عنوان خریدار عمل می‌کند. به عبارت دیگر، خریدار و فروشنده باید تعهدات خود را نسبت به اتاق انجام دهند و به طور مستقیم با هم در ارتباط نیستند.
در پیمان‌های آتی، بر اساس قوانین اتاق پایاپای، پرداخت وجه سپرده اولیه ثبت‌شده در قرارداد حداکثر تا پایان روز کاری معامله انجام می‌شود. همچنین وجوه سپرده جبرانی بر اساس اعلامیه روزانه اتاق حداکثر تا ساعت ۱۲ روز کاری بعد و وجه معامله، در سررسید تعیین شده بر مبنای قیمت توافقی پرداخت می‌شود. تحویل کالای موضوع قرارداد نیز در سررسید تعیین شده در صورت درخواست خریدار انجام می‌شود؛ در غیر این صورت قرارداد باید تسویه مالی شود.
انواع پیمان آتی
در بازارهای جهانی، پیمان‌های آتی بر اساس کالای پایه قرارداد، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. در ادامه به بعضی از انواع پیمان‌های آتی اشاره می‌کنیم:
۱- پیمان آتی روی اوراق بهادار
پیمان آتی می‌تواند قراردادی بر روی اوراق بهادار مانند سهام و اوراق قرضه باشد. این اوراق می‌تواند سهم، سبدی از سهام، شاخص سهام، ورقه قرضه یا سبدی از اوراق قرضه در زمان آینده باشد.
۲- پیمان آتی روی کالا
همان‌طور که گفتیم پیمان آتی همان قراردادهای توافقی است که افراد از گذشته آن را برای انجام مبادلات خود به کار می‌بردند. در پیمان آتی نیز، دو طرف قرارداد روی تحویل کالایی که در قرارداد ذکر شده با قیمت تعیین‌شده در زمان مشخصی در آینده، توافق می‌کنند. این قرارداد برای کاهش ریسک تغییرات قیمت کالا به کار می‌برد. از این طریق افراد می‌توانند قیمت مورد نظر خود را در آینده قطعی کنند.
پیمان‌های آتی روی کالا به طور کلی باید در بازار بورس کالا انجام شود. برای کسب اطلاعات بیشتر دراین‌باره می‌توانید مطلب «بازار بورس کالا چیست؟» را مطالعه کنید.
۳- پیمان آتی روی نرخ ارز
به دلیل وجود نوسانات قیمتی در بازار ارزهای خارجی، برای تثبیت قیمت می‌توان از پیمان آتی استفاده کرد. بازار پیمان آتی، بازاری ساختاریافته است که به عنوان پوشش ریسک ارز نیز به کار می‌رود.
مزایا و معایب پیمان‌های آتی
پیمان‌های آتی به دلیل انعطاف‌پذیری بالا در تعیین شرایط قرارداد مورد توجه بسیاری از افراد قرار می‌گیرند. خریدار یا فروشنده می‌تواند بر اساس قیمت، حجم قرارداد و تاریخ موردنظر، قرارداد را تعیین کند. پیمان‌های آتی می‌تواند به افراد برای پوشش ریسک نیز کمک کند. خریدار یک کالا می‌تواند قیمت فعلی را برای خرید مشخص کرده و از ریسک افزایش قیمت آن در آینده در امان باشد. همچنین در صورتی که فروشنده کالا نگران کاهش قیمت دارایی خود باشد، با انعقاد پیمان آتی می‌تواند از کالای خود در برابر نوسان و کاهش قیمت محافظت کند. به عبارت دیگر، پیمان آتی ابزاری برای پوشش ریسک معامله و مدیریت نوسان قیمت است.
با وجود تمامی این مزایا، پیمان‌های آتی به دلیل نداشتن ساختار قانونی مشخص ریسک نکول را به همراه دارند؛ زیرا ضمانت اجرایی با پشتوانه برای این قراردادها وجود ندارد. از طرف دیگر به دلیل وجود شرایط توافقی در قرارداد، امکان انتقال یا بستن قرارداد بسیار کم است و همین نکته، سبب افزایش ریسک نقدینگی این نوع معاملات می‌شود. همچنین به دلیل توافقی بودن حجم قرارداد و تاریخ سررسید، پیدا کردن طرف دیگر که با شرایط خریدار یا فروشنده به طور کامل موافق باشد، آسان نیست.
تفاوت پیمان آتی با قرارداد آتی و اختیار معامله
در مقاله «قراردادهای آتی چیست؟ چه کاربردی دارد؟» درباره قراردادهای آتی یا Future Contract توضیح دادیم. قرارداد آتی با پیمان آتی از بسیاری جهات شبیه به هم هستند اما مهم‌ترین تفاوت آن‌ها در بازاری است که معامله می‌شوند. قرارداد آتی توافقنامه‌ای است که بر اساس شرایط قرارداد در بازارهای بورس معامله می‌شود اما پیمان آتی در بازارهای خارج از بورس یا Over-the Counter (OTC) به کار می‌رود.
در جدول زیر می‌توانید تفاوت‌های اصلی قرارداد آتی با پیمان آتی را مشاهده کنید:
| موضوع | پیمان آتی | قرارداد آتی |
| مکان انجام قرارداد | توافقنامه‌ای خصوصی میان دو طرف | قراردادی در بازار بورس |
| نوع قرارداد | غیراستاندارد | استاندارد |
| تاریخ تحویل | معمولاً همراه با تاریخ تحویل مشخص | همراه با دوره زمانی مشخص برای تحویل |
| نحوه تسویه | تسویه در زمان اتمام قرارداد | تسویه‌حساب روزانه |
| اتمام قرارداد | معمولاً به صورت تحویل یا تسویه‌حساب نقدی | معمولاً قرارداد قبل از تاریخ سررسید بسته می‌شود. |
| وضعیت قیمت | عدم شفافیت قیمت | شفافیت و در دسترس بودن قیمت |
| وضعیت طرفین قرارداد | نیاز به شناخت طرفین | عدم نیاز به شناخت طرفین |
| میزان ریسک | دارای ریسک اعتباری زیاد | دارای ریسک اعتباری کم |
در مورد اختلاف پیمان آتی با قرارداد اختیار معامله نیز می‌توان گفت که اختیار معامله حق خرید یا فروش کالایی در زمانی مشخص است اما پیمان آتی بیانگر تعهد برای تحویل کالای مورد قرارداد در آینده است. همچنین بازار قراردادهای اختیار معامله در بورس است اما پیمان‌های آتی در بازار خارج از بورس معامله می‌شوند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره قرارداد اختیار معامله می‌توانید به مطلب «اختیار معامله چیست و چه کاربردهایی دارد؟» مراجعه کنید.
کلام آخر
ابزارهای مختلفی برای تنوع‌بخشی به اقتصاد و بازارهای مالی طراحی و معرفی شده‌اند. اوراق مشتقه نیز جزو این ابزارها هستند که هر یک هدف و کاربرد مشخصی دارند. پیمان آتی نوعی از اوراق مشتقه است؛ توافقی بین خریدار و فروشنده برای مبادله کالایی مشخص در زمان آینده. برخلاف سایر اوراق، پیمان‌های آتی در بازار خارج از بورس به کار می‌روند. این قراردادها بر اساس شرایط توافقی میان طرفین ایجاد می‌شوند و قوانین تعیین شده و کاملاً استانداردی ندارند. شرکت‌های بزرگ و افراد حقوقی بیشتر از پیمان آتی برای پوشش ریسک خود استفاده می‌کنند.
[views id=”11434″]
ممنون بسیار عالی بود و مفید!