سیستم‌های پولی چیست؟

از زمان‌های قدیم، ابزارهای مختلفی برای انجام معاملات و مبادلات میان مردم به وجود آمده بود. در زمان‌هایی که هنوز پول ایجاد نشده بود، مردم از کالاهای باارزشی مانند طلا و نقره برای خرید و مبادلات خود استفاده می‌کردند. پس از آن و با پیدایش پول، تجارت و خرید و فروش کالاها و محصولات شکلی دیگر به خود گرفت. در این مقاله به تاریخچه و تحول سیستم‌های پولی می‌پردازیم و با انواع آن در ایران و جهان آشنا می‌شویم.

منظور از سیستم‌های پولی چیست؟

در طول تاریخ سیستم‌های پولی مختلفی برای انجام معاملات و مبادلات میان مردم معرفی و به کار گرفته می‌شد که تابع شرایط و مقتضیات زمان مربوط به خود بودند. به طور کلی سیستم پولی در طول تاریخ را می‌توان دو نوع در نظر گرفت:

۱- سیستم پولی کالایی

سیستم پولی کالایی زمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت که کالا به‌ عنوان پول برای مبادلات به کار گرفته می‌شد. این سیستم در جوامع اولیه برای تبدیل کالایی با ارزش برابر با کالای مورد نظر وجود داشت. در کنار کالاهای مختلف مانند آهن، گندم، مس، برنج، ذرت، نمک، پوست حیوانات، کالاهای باارزشی مانند طلا و نقره بیشتر مورد توجه بودند؛ زیرا خصوصیات آن‌ها بیشتر شبیه به پول بود و توافق روی ارزش آن میان افراد نسبت به سایر کالاها، ساده‌تر بود. با کشف بیشتر فلزات باارزش و روش‌هایی برای ذوب و تبدیل آن، سیستم پول کالایی نیز در همه جوامع رونق بیشتری یافت.

انواع کالاهایی که در طول تاریخ در سیستم پول کالایی مورد استفاده قرار گرفت شامل: طلا، نقره، آهن، مس، چرم، پوست حیوانات، نمک، شیره، تنباکو، ذرت، برنج، کاغذ، ابزار کشاورزی، حیواناتی مانند اسب، گوسفند، شتر، خوک و … بود. سیستم پولی کالایی خود به دو نوع سیستم پولی دو فلزی و سیستم پولی تک فلزی تقسیم می‌شود.

۲- سیستم پولی دو فلزی

در سیستم پولی کالایی دو فلزی، به طور معمول دو فلز که طلا و نقره بودند به طور هم‌زمان در مبادلات استفاده می‌شدند. در این سیستم یک نسبت مبادله بین طلا و نقره وجود داشت؛ مانند نسبت رسمی نقره به طلا ۱۵ به ۱٫ این نسبت به معنی این بود که ۱۵ اونس نقره برابر با ۱ اونس طلا بود. با گذشت زمان و تغییر ارزش کالایی طلا و نقره، این سیستم با مشکلاتی مواجه شد و از مبادلات حذف شد.

در اوایل نیمه قرن گذشته، یعنی سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۲۵۰ هجری شمسی، سیستم پولی دو فلزی (طلا و نقره) در ایران رایج بود. ذخیره‌های طلا در این سال‌ها فراوان بود. قسمتی از آن به نام تومان طلا که ارزش آن تقریبا با یک لیر استرلینگ و ۵۰ عباسی نقره برابر بود، به عنوان پول رایج استفاده می‌شد. در این سال‌ها مسکوکات مختلف با ارزش‌های متفاوت در معاملات استفاده می‌شد. از اواخر دهه ۱۲۵۰ هجری شمسی، کشورهای اروپایی و آمریکایی به دلیل وجود مشکلاتی که در سیستم دو فلزی وجود داشت، پایه نقره را حذف کردند و به سیستم تک‌فلزی روی آوردند.

۳- سیستم پولی تک فلزی

سیستم پولی کالایی تک ‌فلزی، سیستمی است که یک فلز مانند طلا را اساس قرار می‌دهد. مزیت این سیستم، مطمئن بودن کالای پایه و امنیت آن برای افراد جامعه بود. با این حال، بعضی از جوامع با مشکلاتی در این سیستم مواجه می‌شدند. با روی آوردن کشورهای اروپایی و آمریکایی به سیستم تک ‌فلزی، ایران نیز به سیستم تک فلزی نقره روی آورد اما به تدریج با کاهش قیمت نقره، قران نقره جانشین تومان طلا شد.

 بیشترین مشکلی که کشورها در گذشته با این سیستم پولی داشتند در زمانی بود که با کسری بودجه مواجه می‌شدند. با کسری بودجه، کشورها میزان واردات بیشتری نسبت به صادرات داشتند که سبب خروج مقداری زیادی طلا از کشور می‌شد و ذخایر طلای آن‌ها را به شدت کاهش می‌داد. راه حل رفع این مشکل این بود که کشور قیمت کالاهای صادراتی خود را کاهش دهد تا میزان صادرات را افزایش دهد که این موضوع نیز سبب افزایش بیکاری و ورشکستگی کسب‌وکارها می‌شد. بروز این چالش‌ها باعث کمرنگ شدن سیستم کالایی تک‌فلزی و ظهور سایر سیستم‌های پولی شد. در این سیستم استانداردهایی مانند استاندارد طلا، استاندارد شمش طلا و استاندارد طلا- ارز وجود داشت.

استاندارد طلا: روشی برای تبدیل طلا به پول بود به‌گونه‌ای که در کنار پول طلا، پول اعتباری قابلیت تبدیل به سکه طلا داشته باشد.

استاندارد شمش طلا: نیز همانند سکه طلا است با این تفاوت که دولت پول اعتباری را به شمش طلا تبدیل می‌کند نه سکه طلا. این استاندارد مراجعه افراد را برای دریافت طلا کمتر می‌کند و سبب افزایش استقبال نسبت به رسیدها یا همان پول‌های اعتباری می‌شود.

استاندارد طلا- ارز: روشی برای تبدیل پول اعتباری به ارز است که می‌توان آن ارز را به طلا تبدیل کرد. سیستم پولی ایران نیز تا قبل از سال ۱۹۶۵ میلادی به این صورت بود که پول ایران به دلار قابل تبدیل بود و دلار به طلا تبدیل می‌شد.

۴- سیستم پولی اعتباری

به دلیل وجود مشکلات و بروز چالش‌هایی که در سیستم کالایی اتفاق افتاد، جوامع به سمت سیستم پولی اعتباری رفتند. سیستم پولی کالایی مشکلاتی در زمینه نگهداری و سپرده‌گذاری کالا ایجاد کرده بود. نگهداری کالاهایی مانند طلا در حجم زیاد بسیار سخت بود و ریسک‌های بسیاری داشت. بنابراین سیستم‌هایی برای نگهداری طلا در خزانه به وجود آمد که نشان‌دهنده ارزش آن بود. مردم از مدرک‌هایی برای نشان دادن مالکیت خود استفاده می‌کردند که این مدارک قابل تغییر در ارزش نبودند و امنیت بالا و ریسک پایینی برای نگهداری داشتند. به مرور زمان این مدارک یا اعتبارات، نقش پول را گرفتند و در مبادلات به جای کالا از آن‌ها استفاده می‌شد.

سیستم پولی اعتباری نیز به دو نوع سیستم پولی با پشتوانه کامل و سیستم پولی بدون پشتوانه تقسیم می‌شود.

۵- سیستم پولی با پشتوانه کامل

با تغییر روش تجارت و استفاده از اعتبار به جای کالا، این اعتبارها به‌ عنوان پشتوانه مبادله در نظر گرفته می‌شدند. به این معنی که افراد در ازای خرید کالا یا دارایی، رسیدی به میزان ارزش برابر آن کالا ارائه می‌دادند که نشان‌دهنده وجود کالایی مانند طلا در خزانه بود که این رسیدها قابل تبدیل بود و پایه کالا را تغییر نمی‌داد.

۶- سیستم پولی بدون پشتوانه

به مرور زمان افرادی که در خزانه‌ها، مالک طلا بودند، نیازی به کالای خود برای خرید و فروش‌ها نداشتند. صرافی‌هایی که مسئول نگهداری طلاها بودند نیز اقدام به ارائه وام کردند تا از این طریق سود به دست آورند. بنابراین با گذشت زمان، مقدار طلای واقعی در خزانه‌ها نسبت به میزان مبلغی که در رسیدها نوشته می‌شد، کمتر شد.

برای مثال پشتوانه رسیدها از ۱۰۰ درصد به نسبت‌هایی مانند ۵۰، ۲۵ و ۱۰ درصد و سرانجام به صفر درصد رسید. به این ترتیب، رسیدها دیگر پشتوانه‌ای نداشتند و تنها بر اساس مبلغی که بر روی آن‌ها نوشته شده بود، میان مردم به گردش درمی‌آمدند. در این حالت دیگر امکان تبدیل رسیدها به طلا نیز وجود نداشت که به معنی سیستم پولی بدون پشتوانه است. به پول‌هایی که بدون پشتوانه هستند و هم اکنون نیز مردم از آن‌ها استفاده می‌کنند، پول بدون پشتوانه یا پول غیر قابل تبدیل گفته می‌شود.

کلام آخر

در این مقاله اشاره کوتاهی به شکل‌گیری سیستم‌های پولی و انواع آن کردیم. در طول زمان همواره سیستم‌های پولی مختلفی برای تجارت و خرید و فروش وجود داشت. در گذشته‌های بسیار دور، افراد و دولت‌ها از کالاهایی مانند طلا و نقره برای مبادله استفاده می‌کردند. با گذشت زمان و بروز مشکلات سیستم‌های پولی کالایی، از اعتبار این کالاها برای معاملات استفاده شد و به این ترتیب، سیستم‌های پولی اعتباری ایجاد شدند. هم اکنون سیستم پولی اعتباری بدون پشتوانه در دنیا برای مبادلات استفاده می‌شود. در راستای این مباحث، توصیه می‌کنیم مقاله «ارزش زمانی پول چیست؟» را نیز مطالعه بفرمایید.

[views id=”11449″]