ابزارهای مدیریت ریسک در بازار پول و سرمایه

در دنیای سرمایه‌گذاری؛ مدیران صندوق‌ها، معامله‌گران، سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی، کارگزاران و… از تکنیک‌ها و ابزارهای متنوعی استفاده می‌کنند تا از میزان آسیب‌پذیری خود در برابر ریسک موجود در بازار بکاهند که به این کار مدیریت ریسک می‌گویند. در واقع مدیریت ریسک به معنای استفاده از ابزارهای استراتژیک با هدف جلوگیری یا جبران حرکات نامطلوب قیمت است. در این مقاله قصد داریم ابزارهای مدیریت ریسک در بازار پول و سرمایه را به شما معرفی کنیم.

ریسک مالی چیست؟

پیش از آن که به ابزارهای مدیریت ریسک بپردازیم، لازم است تعریفی از ریسک مالی داشته باشیم. دو فاکتور مهم در بازار سرمایه ریسک و بازدهی هستند. بازده همان سود به دست آمده در یک معامله و ریسک احتمال از دست رفتن سرمایه در آن است. هر چند واژه ریسک در اذهان تداعی منفی دارد اما ریسک مالی به خودی خود، خوب یا بد نیست. یک ریسک ممکن است بر بخشی کوچک از یک کسب و کار تاثیر بگذارد یا ممکن است بازارهای مالی جهانی را تحت تاثیر خود قرار دهد.
با این مقدمه می‌توان گفت که شناخت احتمال ریسک مالی می‌تواند سبب تصمیم‌گیری‌های بهتر و آگاهانه‌تر در رابطه با آن کسب و کار یا سرمایه‌گذاری شود. در حقیقت ارزیابی مقدار ریسک مالی می‌تواند به برآورد ارزش آن سرمایه‌گذاری کمک بسیاری کند. دقت کنید که ریسک مالی را نمی‌توان به صورت کامل کنترل کرد اما می‌توان قرارگیری آن را در محدوده معینی مدیریت کرد که به آن مدیریت ریسک می‌گویند.

مدیریت ریسک چیست؟

به فرایندی که با هدف کاهش آثار زیان‌آور فعالیت مالی از طریق اقدام آگاهانه می‌پردازد، مدیریت ریسک گفته می‌شود. در این حالت تمام تلاش افراد برای پیش‌بینی حوادث ناخواسته و برنامه‌ریزی برای اجتناب از آن‌ها است. به ‌طور کلی می‌توان مدیریت ریسک را فرایندی برای سنجش یا ارزیابی ریسک و سپس طرحی استراتژی‌ برای اداره آن دانست.
مدیریت ریسک به روند شناسایی، تحلیل و پاسخ به عوامل خطرسازی که در طول عمر یک پروژه ممکن است رخ دهد نیز گفته می‌شود. در واقع مدیریت ریسک درست، می‌تواند با کنترل وقایع آینده، جلوی خطرات احتمالی را بگیرد.
نکته دیگر این که مدیریت ریسک نه تنها به منظور نظارت و مدیریت رخدادهای احتمالی و کاهش آن‌ها، بلکه با هدف درک فرصت‌ها و سرمایه‌گذاری در موقعیت‌های خوب نیز به کار می‌رود. یعنی با مدیریت ریسک، هم می‌توان برنامه‌‏ریزی موثرتری پیش از وقوع مشکلات داشت و هم دید تیزبینانه‌تری برای سرمایه‌گذاری جدید به دست آورد. شرکت یا سازمانی که مدیریت ریسک اثر بخش دارد، از مزایای بسیاری در حوزه‌‏های مختلف بهره می‌‏برد. از جمله این مزایا می‌‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

منظور از ابزارهای مدیریت ریسک چیست؟

همان ‌طور که گفتیم، سرمایه‌گذاری همواره با ریسک همراه است و بازار سرمایه نیز از این قاعده مستثنا نیست. این ریسک به علت نوسان‌های قیمتی موجود در بازار به وجود می‌آید. با استفاده از ابزارهای مدیریت ریسک می‌توانیم میزان هر نوع ریسک را کاهش دهیم چرا که این ابزارها راهکاری در مقابل ریسک نوسان قیمت هستند.
ابزار‌های مدیریت ریسک در بازار‌های سرمایه جهان بسیار متنوع هستند ولی در ایران تنوع، عمق و حجم بسیار کمی دارند. از جمله آن‌ها، ابزار‌های مشتقه موجود در بورس ایران است. دلیل نامگذاری این ابزارها به ابزارهای مشتقه این است که ارزش آن‌ها از دارایی پایه مشتق می‌شود. در واقع ارزش آن‌ها از دارایی پایه مشتق و وابسته به ارزش اوراق یا دارایی‌های مالی و فیزیکی دیگر است و به نوبه خود ارزش مستقلی ندارند. این ابزار‌ها هم برای دارایی‌ها و هم برای شاخص‌ها و نرخ‌ها قابلیت انتشار دارند.
گفتنی است که گروهی از سرمایه‌گذاران به منظور کسب سود در معاملات خود، از این ابزارها استفاده می‌کنند اما همان طور که گفتیم کارکرد اصلی این گونه ابزارها، مقابله با ریسک نوسان قیمت است. مهمترین ابزارهای مشتقه که در حال حاضر در بازار سرمایه ایران وجود دارند قراردهای اختیار معامله، قراردادهای آتی و اوراق اختیار فروش تبعی هستند که در ادامه مفصلا به شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.

قراردادهای اختیار معامله

یکی از ابزارهای مدیریت ریسک در بازار پول و سرمایه قرارداد اختیار معامله است. اختیار معامله به قرارداری دو طرفه بین خریدار و فروشنده گفته می‌شود که بر اساس آن خریدار قرارداد، حق دارد مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی معین بخرد یا آن را بفروشد. یعنی بر اساس یک قرارداد، دو طرف معامله توافق می‌کنند در آینده معامله‌ای را انجام دهند که در این معامله، خریدار در ازای پرداخت مبلغ معینی حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را در زمان مشخص دارد و در مقابل فروشنده قرارداد اختیار معامله، با دریافت مبلغ معینی و بر اساس مفاد قرارداد، آمادگی فروش دارایی مورد نظر را دارد.
با توجه به این تعریف دارنده قرارداد در اعمال حق خود مختار است و به عبارت دیگر هیچ تعهد و الزامی برای او وجود ندارد و تنها در صورت صرف نظر از اجرای قرارداد، مبلغی را که در ازای این حق پرداخته است، از دست می‌دهد. قراردادهای اختیار معامله خود به دو دسته تقسیم می‌شوند. قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش.

قرارداد اختیار خرید (Call Option): دارنده قرارداد اختیار خرید حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی که بین طرفین توافق شده است در دوره زمانی معین شده خریداری کند.

قرارداد اختیار فروش(Put Option): دارنده قرارداد اختیار فروش حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخص شده به فروش برساند.

گفتنی است که این معاملات بر اساس پیش‌بینی طرفین از قیمت صورت می‌گیرد. یعنی در حالی که خریدار قرارداد اختیار خرید به امید افزایش قیمت آن را می خرد، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش‌بینی می‌کند که قیمت در آینده روند کاهشی دارد. در واقع در قرارداد اختیار خرید، خریدار به امید افزایش قیمت دارایی و در قرارداد اختیار فروش، خریدار به امید کاهش این قیمت، قرارداد را خریداری می‌کنند.
نکته دیگر این که برخی از معامله‌گران از قراردادهای اختیار معامله برای کسب سود در بازارهای صعودی و نزولی استفاده می‌کنند. اصلی‌ترین استراتژی این افراد استفاده از قرارداد اختیار معامله برای کسب سود بر اساس حرکت بازار است.

قراردادهای آتی

از دیگر ابزارهای مدیریت ریسک در بازار پول و سرمایه قراردادهای آتی هستند. قرارداد آتی نوعی قرارداد حقوقی مالی میان خریدار و فروشنده بر روی یک دارایی پایه است. بر اساس این قرارداد فروشنده متعهد می‌شود که در زمان سررسید معین و به میزان تعیین شده در قرارداد، دارایی پایه را به خریدار تحویل دهد. این قرارداد نیز مانند قرارداد اختیار معامله برای پوشش ریسک در برابر تغییرات قیمت در آینده و همچنین کسب سود استفاده می‌شود و بیشتر مورد توجه کشاورزان و تولیدکننده‌های کالاهای اساسی و شرکت‌های مصرف‌کننده کالاهای اساسی است.
اگر بخواهیم جزئی‌تر به تعریف این نوع قرارداد بپردازیم باید بگوییم که تمامی انواع کالاها هر روز در بازار آتی یا همان بازار نقدی داد و ستد می‌شوند و در این بازار خریداران و فروشندگان برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یکدیگر توافق می‌کنند. در این میان چنانچه قیمت آتی داد و ستد، نوسان زیاد داشته باشد دو طرف با ریسک بالایی رو به رو می‌شوند.
بنابراین معامله‌گران برای مدیریت این ریسک و حفاظت از قراردادهای خرید و فروش خود در برابر تغییرات ناگهانی قیمت، از قراردادهای تحویل آتی کالا استفاده می‌کنند. قراردادهایی که برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یک قیمت مشخص و در یک زمان معین، تهیه و تنظیم می‌شوند.
به طور کل لازم است که قبل از ورود به بازار آتی شناخت کافی در مورد ابعاد و جزئیات قراردادهای آتی داشته باشید. درست است که این نوع قراردادها از ابزارهای مدیریت ریسک در بازار پول و سرمایه هستند اما اگر علم و مهارت معاملات این بازار را نداشته باشید خود را در معرض ریسک بالا قرار خواهید داد.
گفتنی است که تسویه قراردادهای آتی به صورت تحویل فیزیکی کالا است. یعنی در سر رسید قرارداد تحویل آتی، فروشنده با دریافت پول، کالای مورد نظر را به خریدار تحویل می‌دهد و تسویه انجام می‌شود. در واقع قراردادهای تحویل آتی، نوعی توافق نامه خصوصی بین دو طرف است که مفاد آن چندان استاندارد نیست و در این قرارد امکان داد و ستد دست دوم نیز وجود دارد. نکته دیگر این که قرارداد تحویل آتی برای انواع کالا، اوراق بهادار و شاخص قابل اجرا است و تسویه آن معمولا از طریق نهاد تسویه انجام می‌شود.
سوالی که در این جا ممکن است مطرح شود تفاوت خرید سهام با قرارداد آتی سهام است؟ تفاوت این دو در این است که در خرید سهام سرمایه‌گذار باید همه پول را بپردازد؛ اما در خرید قرارداد آتی سهام، سرمایه‌گذار تنها با پرداخت درصدی از پول که بورس آن را به عنوان وجه تضمین دریافت می‌کند، سهام مورد نظر خود را در تاریخ مشخص و با قیمت مندرج در قرارداد خریداری خواهد کرد. وجه تضمینی که از طرف بورس دریافت می‌شود نیز برای این است که طرفین قرارداد به تعهدات خود مبنی بر تحویل سهام با قیمت مشخص در تاریخ تعیین شده پایبند باشند.

اوراق اختیار فروش تبعی

اوراق اختیار فروش تبعی یکی از بهترین ابزارهای مدیریت ریسک سرمایه گذاری در بورس و بازپس گرفتن حداقل سرمایه است. با استفاده از این اوراق دارایی سهام شما در زمان نوسانات و هیجانات منفی بازار به نوعی بیمه می‌شود و به همین دلیل به آن بیمه سهام نیز می‌گویند.
در اوراق اختیار تبعی، سهامداران عمده یا همان شرکت‌ها اوراقی را منتشر و دیگران آن را خریداری می‌کنند. در تاریخ اعمال اگر قیمت سهم پایین‌تر از نرخ توافق‌شده باشد، زیان خریدار جبران می‌شود. در تعریفی ساده‌تر می‌توان گفت اگر قیمت واحد سهم مورد نظر در تاریخ مقرر افت کند، سهامدار می‌تواند با استفاده از قرارداد اختیار فروش تبعی، اصل سرمایه خود را دریافت کند و اگر قیمت هر واحد سهم در آن تاریخ افزایش یابد، سهامدار بدون استفاده از اختیار فروش تبعی به سود خود رسیده است.
به عبارتی اگر ارزش سهام شرکت در راستای هیجانات منفی در بازار کاهش پیدا کند، اوراق اختیار فروش تبعی شرایط امن و اطمینان‌بخشی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند. گفتنی است که سهامداران عمده با انتشار اوراق اختیار فروش تبعی به نوعی از سهام خود حمایت می‌کنند و این کار منجر به کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و در نتیجه بالا رفتن ارزش و تقاضای خرید سهام آن‌ها می‌شود.

کلام آخر

یکی از مهمترین اهداف به کارگیری ابزارهای مالی در بورس، کاهش ریسک ناشی از نوسانات قیمت است. کارشناسان و فعالان بازار سرمایه بر این باورند که با شناخت و به کارگیری ابزارهای مالی مختلف می‌توان تمامی افراد جامعه را به سرمایه‌گذاری در این بازار تشویق کرد. قراردادهای اختیار معامله و قراردادهای آتی و اوراق اختیار فروش تبعی یا بیمه سهام در زمره این ابزارها هستند که در این مقاله به بررسی آن‌ها پرداختیم.