اوراق مشتقه چیست؟

ریسک و عدم اطمینان را نمی‌توان از بازارهای مالی و اقتصاد جدا کرد. بسیاری از فعالان اقتصادی و سرمایه گذاران از راه‌های مختلفی تلاش می‌کنند تا ریسک سرمایه گذاری های خود را کاهش دهند. میزان ریسک با ماهیت نوع دارایی می‌تواند بسیار متفاوت باشد.

برخی از کالاها از قبیل کالاهای کشاورزی، محصولات اولیه مانند نفت یا فلزات گران‎‌بها دارای نوسان قیمت زیادی هستند؛ بنابراین طی دهه‌های اخیر محققان و فعالان اقتصادی، ابزارهای متعددی را برای کنترل و کاهش ریسک در بازار ایجاد کرده‌اند. یکی از ابزارهای نوین، ابزارهای مالی مشتقه است. ابزارهای مشتقه هم می‌توانند ریسک‌های موجود را کنترل کنند و هم با ارائه ابزارهای متنوع حجم معاملات و نقدینگی را افزایش دهند و در کل کارایی بازارهای مالی و سرمایه را بهبود بخشند. در ادامه به تعریف ابزارهای مشتقه و انواع آن‌ها می‌پردازیم.

اوراق مشتقه

اوراق مشتقه یا Derivatives اوراق بهادار با قیمتی هستند که ارزش آن‌ها از یک یا چند دارایی پایه مشتق می‌شود؛ به عبارت دیگر اوراق مشتقه بر اساس دارایی پایه خود شناخته می‌شوند. این دارایی‌ها می‌توانند هم فیزیکی باشند مانند کالاها و محصولات و هم می‌توانند دارایی مالی مانند سهام، اوراق قرضه، شاخص‌های بازار و … باشند. قراردادهای مشتقه توافقی بین دو طرف قرارداد است که بر روی یک دارایی پایه انجام می‌شود.

یکی از اهداف مهم ایجاد ابزار مشتقه در بازار، کنترل ریسک‌های مالی است. افرادی که پیش‌بینی کاهش قیمت یا افزایش قیمت را در بازار دارند، به کمک این اوراق می‌توانند ریسک سرمایه گذاری خود را کاهش دهند و موقعیت‌های معکوسی را همراه با انجام معاملات خود اتخاذ کنند. همچنین یکی دیگر از اهداف وجود اوراق مشتقه را می‌توان متنوع‌سازی دارایی های سرمایه گذاری دانست. فعالان بازار با ترکیب اوراق مشتقه با سایر دارایی های خود می‌توانند استراتژی های معاملاتی مختلفی را اتخاذ کنند و ریسک پرتفوی یا سبد دارایی خود را کاهش دهند (برای اطلاعات بیشتر می‌توانید مطلب چگونه ریسک سرمایه گذاری خود را کاهش دهیم؟ را مطالعه فرمایید). این ابزارها به افراد کمک می‌کنند تا در روندهای صعودی و نزولی بازار موقعیت مناسب خود را اتخاذ کنند.

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان و ایران

اوراق مشتقه براساس قرارداد بین افراد ایجاد می‌شود. این قرارداد در حال حاضر سازوکاری قانونی و مشخصی دارد. در گذشته این قراردادها به صورت توافق بین افراد بود و مردم را قادر می‌ساخت تا محصولات و دارایی های خود را بفروشند و نیازمندی‌های خود را تأمین کنند. در همه جای دنیا این توافق‌ها وجود داشته است. این توافق‌ها شامل تحویل کالا در آینده و پرداخت هزینه آن در زمان حال یا بالعکس بوده که به نوعی اوراق مشتقه امروزی را به یاد می‌آورد؛ اما می‌توان اولین بازار رسمی ابزار مشتقه را در بازار حق تقدم شیکاگو در سال ۱۹۷۳ نام برد. در این بازار ابزارهای مالی آغاز به فعالیت کردند و به تدریج در سایر بازارها نیز فعال شدند. اکنون این ابزار در بورس‌های دنیا معاملات پررونقی دارد و انواع مختلفی از آن معامله می‌شود.

در ایران، بازار اوراق مشتقه از سال ۱۳۸۷ در بورس کالا آغاز شد و معاملات قراردادهای آتی شامل کالاهای مفتول مس، شمش طلا و سکه طلا راه‌اندازی شد. در سال‌های بعد، کالاها و ابزارهای دیگری نیز به این بازار اضافه شده و هم‌اکنون نیز مورد معامله قرار می‌گیرند.

بیشتر بخوانید: اختیار فروش تبعی چیست؟

انواع اوراق مشتقه

ابزارهای مشتقه انواع مختلفی دارند که براساس نوع دارایی پایه از هم متمایز هستند. نوع معاملات این اوراق نیز با هم متفاوت است. به طور کلی چهار نوع ابزار مشتقه مالی در بازار وجود دارد که در ادامه به تعریف و توضیح هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم.

قراردادهای آتی

قراردادهای آتی یا Futures Contract یکی از انواع ابزارهای مشتقه متداول در بازارهای مالی در دنیا است. در این قرارداد فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخصی (زمان سررسید) مقدار معینی از یک کالای مشخص را به قیمت مشخص به خریدار بفروشد. خریدار نیز در این قرارداد متعهد می‌شود این کالای مشخص را در زمان سررسید خریداری کند؛ به عبارت دیگر قرارداد آتی توافقنامه‌ای مبتنی بر خرید یا فروش دارایی مشخص در زمان مشخص در آینده با قیمت تعیین شده اکنون است. در این نوع معامله پول مورد مبادله برای قرارداد تا زمان تحویل پرداخت نمی‌شود و طرفین جهت حسن انجام معامله مبلغی را به عنوان ودیعه نزد اتاق پایاپای، به عنوان وجه تضمین حسن انجام قرارداد می‌سپارند.

هم اکنون در بازار بورس کالای ایران، قراردادهای آتی زعفران، پسته و زیره سبز معامله می‌شود.

قراردادهای اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله یا Option قراردادی است که در آن یک طرف، اختیار (حق) خرید یا فروش کالایی را از طرف دیگر می‌خرد و طرف دیگر این حق را به او می‌فروشد.

این قرارداد به دو نوع قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش تقسیم می‌شود.

اختیار خرید، قراردادی است که خریدار آن، این حق را دارد تا دارایی مشخصی با کیفیت مشخص را با قیمت تعیین شده در زمان مشخص در صورت تمایل از فروشنده اختیار، خریداری کند. فروشنده اختیار خرید نیز تا زمانی که خریدار اختیار حق خود را اجرا نکند، تعهدی ندارد. زمانی که خریدار اختیار خرید، حق خود را اجرا کند، فروشنده اختیار خرید باید حق خود را مطابق تعهد اجرا کند.

اختیار فروش، قراردادی است که خریدار آن، این حق را دارد تا کالای مشخص با مشخصات تعیین شده و قیمت مشخص را در زمان مشخص در صورت تمایل به فروشنده اختیار بفروشد. در مقابل فروشنده اختیار فروش تا زمانی که خریدار حق خود را اجرا نکند هیچ تعهدی ندارد. در صورتی که خریدار اختیار فروش، حق خود را اجرا کند، فروشنده باید تعهد خود را نیز اجرا کند.

در بازار اختیار معامله ایران تاکنون چند سهم و کالا مورد معامله قرار گرفته است.

برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به مطلب قراردادهای اختیار معامله مراجعه کنید.

پیمان های آتی

پیمان آتی یا Forward Contract قراردادی است که در آن دو طرف قرارداد، متعهد می‌شوند که یک کالا با کیفیت مشخص با قیمت مشخص را در زمان تعیین شده مبادله کنند. این قرارداد در بازارهای غیررسمی و خارج از بورس انجام می‌گیرد. در زیر به چند نکته در خصوص تفاوت‎‌های پیمان‌های آتی و قراردادهای آتی اشاره شده است:

• قراردادهای آتی در بازار بورس معامله می‌شوند، ولی پیمان‌های آتی در بازارهای خارج از بورس معامله می‌شوند.
• در پیمان‌های آتی نیاز است که دو طرف معامله همدیگر را بشناسند، ولی در قراردادهای آتی این‌گونه نیست.
• برای پیمان‌های آتی استاندارد مشخصی مثل قوانین بورس وجود ندارد، ولی برای قراردادهای آتی استانداردهای بورس باید رعایت شود.
• در پیمان‌های آتی عمدتاً قیمت‌ها شفاف نیستند، ولی در قراردادهای آتی این قیمت‌ها شفاف‌اند.

قراردادهای معاوضه

قرارداد معاوضه یا Swap Contract قراردادی است که در آن دو طرف قرارداد، متعهد می‌شوند دو دارایی یا منافع حاصل از دو دارایی را با کیفیت مشخص و به نسبت تعیین شده برای مدت مشخص، معاوضه کنند. پس از سررسید قرارداد معاوضه، دو دارایی یا منافع حاصل از دو دارایی به صاحبان بر می‌گردد. این قرارداد عمدتاً به صورت غیررسمی و خارج از بورس انجام می‌گیرد.

لازم به ذکر است که در حال حاضر در بازار ایران، تنها قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله فعال هستند.

بازار خارج از بورس

بازار بورس مکانی است که خریداران و فروشندگان معاملات خود را در آن انجام می‌دهند. این بازار سازوکاری مشخص دارد که قراردادها بر اساس استانداردهای این سازوکار هستند. قیمت‌ها در بازار بورس به صورت سیستم حراج مستمر تعیین می‌شوند. معاملات در بازار بورس توسط نهادهای ناظر و مسئول پیوسته نظارت می‌شود و در صورت عدم رعایت قوانین، متخلفان جریمه یا مجازات می‌شوند. در مقابل بازار خارج از بورس، بازاری است که در آن معامله بین خریداران و فروشندگان از طریق تماس تلفنی یا اینترنتی انجام می‌شود. نحوه قراردادها در این بازار، توافقی بین معامله‌گران بوده و قوانین مطابق با قوانین بورس در آن وجود ندارد. در بازار خارج از بورس معامله‌گران می‌توانند قیمت‌های مورد نظر خود را اعلام کنند و طبق قیمت‌های اعلام شده، معامله انجام شود.

اوراق مشتقه هم در بازارهای بورس معامله می‌شوند و هم در بازارهای خارج از بورس. اوراق مشتقه در بازار خارج از بورس حجم بیشتری دارد. این اوراق در بازار خارج از بورس قوانین مشخصی ندارند؛ اما قوانین مشتقه در بازار بورس مشخص شده است؛ بنابراین می‌توان گفت که ریسک اوراق مشتقه در بازار خارج از بورس بیشتر است.

بازار مشتقه در ایران

در بازار مشتقه ایران ابزارهای مشتقه متعددی معامله می‌شوند. به دلیل وجود قوانین فقهی و لزوم رعایت موازین شریعت، برخی از ابزارهای مورد معامله در دنیا تغییر کرده و به صورت اوراق اسلامی درآمده است. هم اکنون ۴ بازار مختلف در بازار مشتقه ایران فعالیت می‌کنند که در شکل زیر قابل مشاهده هستند.

کلام آخر

همان‌طور که عنوان کردیم، اوراق مشتقه ایجاد شدند تا ریسک در بازارهای مالی را کنترل و کاهش دهند. تنوع اوراق که در این نوع ابزار وجود دارد، سبب می‌شود تا سرمایه گذاران بتوانند گزینه‌های مختلفی را برای پرتفوی سرمایه گذاری خود در نظر بگیرند؛ اما با اینکه ابزارهای مشتقه در بازارهای بورس دنیا جای خود را پیدا کرده‌اند، مقایسه و بررسی بازار مشتقه در بورس ایران با سایر بورس های دنیا نشان می‌دهد که این بازار نیاز به توسعه بیشتری دارد. با توجه به استقبال روزافزون بازار سرمایه در کشور و ورود نقدینگی جدید می‌توان امیدوار بود تا حرکت مثبتی در راستای افزایش فعالیت در بازار مشتقه اتفاق بیفتد.