همان طور که در مقاله «اوراق مشتقه چیست؟» توضیح دادیم، تاکنون ۴ ابزار کاربردی مشتقه در بازارهای مالی طراحی و معرفی شده‌اند. قرارداد معاوضه‌ای یا سوآپ یکی از انواع اوراق مشتقه است که کاربرد خاص خود را در بازار سرمایه داشته و مخاطبان خاص خود را نیز دارد. در این مقاله به جزییات بیشتر این قرارداد می‌پردازیم.
فهرست مطالب
قراردادهای معاوضه‌ای یا سوآپ
از دیرباز مخصوصاً زمانی که پول معنی امروزه خود را نداشت، افراد برای تأمین نیازهای خود، کالاهای در اختیار و مازاد خود را با هم عوض می‌کردند. در اصطلاحات حقوقی، معاوضه، مبادله کالا به کالا تعریف می‌شود که با واژه بیع به معنی خرید کردن یا دریافت کالا در مقابل پرداخت پول متفاوت است. معاوضه در بازارهای مالی تاکنون کاربرد داشته است و نوعی از آن در بازار سرمایه نیز استفاده می‌شود که به آن قراردادهای معاوضه می‌گویند.
سوآپ یا Swap به معنی معاوضه، معامله پایاپای، عوض کردن، مبادله کردن و جانشین کردن است. قرارداد سوآپ یا معاوضه، قراردادی است که یک‌طرف قرارداد متعهد می‌شود تا مجموعه‌ای از پرداخت‌های آتی خود را با مجموعه‌ای از پرداخت‌های آتی طرف مقابل عوض کند. در بازارهای بین‌المللی به این قراردادها، سوآپ گفته می‌شود که در بازار سرمایه ایران به قرارداد معاوضه‌ای یا تاخت معروف است. سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی به بازارهای مالی معرفی شد و نسبت به سایر ابزارهای مشتقه سابقه کوتاه‌تری دارد. در قراردادهای معاوضه، یک‌طرف مبالغی را برحسب یک متغیر تصادفی مانند نرخ بهره، نرخ ارز، بازدهی سهام و یا قیمت یک کالا پرداخت می‌کند. طرف دیگر قرارداد سوآپ، مبالغ را به‌صورت شناور یا ثابت، بر پایه یک متغیر تصادفی دیگر پرداخت می‌کند.
در سوآپ، یک‌طرف قرارداد نسبت به معاوضه عواید ناشی از ابزار مالی خود با عواید ناشی از ابزار مالی طرف دیگر اقدام می‌کند. عواید چنین قراردادی به نوع ابزار مالی مورد معامله بستگی دارد. برای مثال این عواید می‌تواند سود اوراق باشد. درواقع سوآپ حالت کلی‌تر قراردادهای آتی است و در آن، به‌جای یک پرداخت، با مجموعه‌ای از پرداخت‌ها روبرو هستیم.
فرایند انجام قرارداد سوآپ میان دو طرف به‌صورت زیر است:
[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]
با این‌حال بازار سوآپ بازاری غیررسمی است و طرفین معامله باید تا حدی ریسک و عدم امنیت معامله را بپذیرند. بنابراین این نوع از قراردادها بیشتر میان نهادهای مالی بزرگ که احتمال ورشکستگی پایینی دارند، منعقد می‌شود. سوآپ بیشتر میان بانک‌ها وجود دارد که قرارداد میان مشتریان را سهولت می‌بخشد. بانک به‌عنوان واسطه معامله یا معامله‌گر سوآپ، با استفاده از روش‌های مختلف مانند ایجاد قراردادهای آتی با دیگر بانک‌های سوآپ، ریسک مالی خود را کاهش می‌دهد. معامله‌گر سوآپ یا همان بانک، در ازای پذیرفتن ریسک نکول طرفین در قرارداد، کارمزدی را از طرفین قرارداد دریافت می‌کند. فرآیندی که بانک‌ها در قرارداد سوآپ به آن عمل می‌کنند به‌صورت زیر است:
انواع قراردادهای معاوضه یا سوآپ
قرارداد سوآپ بر روی دارایی‌های مالی مختلفی قابل معامله است. از انواع قرارداد سوآپ می‌توان به سوآپ نرخ بهره، سوآپ ارزی، سوآپ نرخ بازده کل و سوآپ ارزی اشاره کرد. در ادامه جزییات بیشتری درباره برخی از انواع سوآپ ارائه می‌کنیم.
۱- سوآپ نرخ بهره
دو طرف قرارداد در سوآپ نرخ بهره، مبالغ بهره را بر اساس یک واحد پولی مشابه باهم عوض می‌کنند. در این قرارداد مبلغ اسمی دو طرف برابر است. سوآپ نرخ بهره می‌تواند به‌صورت نرخ بهره شناور یا ثابت پرداخت شود. بدین‌صورت که یا دو طرف قرارداد، مبالغ بهره را به‌صورت بهره متغیر پرداخت می‌کنند و یا اینکه یکی از طرفین بهره ثابت و دیگری بهره متغیر را پرداخت می‌نمایند. برای نمونه فرض کنید که یک شرکت از بانکی وام دریافت کرده است که باید سالانه بهره متغیری را به بانک پرداخت کند. این شرکت می‌تواند با بانک دیگری که در بازار سوآپ فعال است، وارد قرارداد شده و بر اساس مبلغ اسمی وام، بهره ثابتی را به بانک دوم پرداخت کند. بدین ترتیب این شرکت بهره متغیر را از بانک دوم دریافت کرده و به بانک اول پرداخت می‌کند و می‌تواند ریسک تغییرات نرخ بهره سالانه خود را پوشش دهد.
۲- سوآپ سهام
در سوآپ سهام طرفین قرارداد بازدهی بر روی سهام، سبدی از سهام یا شاخص سهام را باهم معاوضه می‌کنند. این بازدهی می‌تواند بازده حاصل از سود نقدی پرداختی شرکت و بازدهی ناشی از منفعت سرمایه در طی مدت زمان مشخص باشد. برای مثال، مدیر سبد قراردادی را منعقد می‌کند تا در ازای دریافت مبلغ ثابت، بازده شاخص مشخصی را پرداخت نماید. بازده شاخص همان تغییرات شاخص در مدت زمان مشخص است.
۳- سوآپ ارزی
طرفین قرارداد در سوآپ ارزی، مبلغ بهره را بر اساس دو واحد پولی یا ارزی متفاوت از هم معاوضه می‌کنند. این قرارداد به آن‌ها در نوسانات نرخ ارز کمک کرده و ریسک نرخ ارز را کاهش می‌دهد. یکی از رایج‌ترین نوع سوآپ در گذشته، سوآپ ارز ثابت-ثابت بوده است. این نوع سوآپ بر اساس گردش نقدینگی آتی دو ارز متفاوت از هم است. برای مثال در این نوع سوآپ، یک‌طرف قرارداد، پرداخت‌های ثابتی بر روی یک ارز و طرف دیگر پرداخت‌های ثابتی بر روی یک ارز دیگر خواهند داشت. سوآپ ارز ثابت- شناور نیز نوع دیگر سوآپ ارزی است که در آن پرداخت‌های با نرخ ثابت یک ارز با پرداخت‌های با نرخ شناور با ارز دیگر باهم عوض می‌شوند. نوع دیگر سوآپ، سوآپ ارز شناور-شناور است که در این حالت هر دو طرف قرارداد پرداخت‌هایی با نرخ شناور بر روی ارزهای متفاوت از هم را متعهد می‌شوند. در سوآپ ارز غیرهمسان نیز پرداخت‌ها به‌صورت نرخ بهره ثابت با نرخ بهره متغیر بر روی ارزهای متفاوت است.
۴- سوآپ نرخ بازده کل
در سوآپ نرخ بازده کل، طرفین، بازده کل حاصل از یک دارایی پایه را با پرداخت‌های ثابت یا شناور باهم معاوضه می‌کنند. برای مثال شخصی برای پوشش ریسک دارایی‌هایش در برابر نوسان‌های ارزش، بهره مربوط به دارایی‌ها را همراه با هر افزایش یا کاهش به‌طرف دیگر پرداخت می‌کند. در مقابل شخص دوم قرارداد متعهد پرداخت مبالغ ثابت یا شناور که با پرداختی صاحب دارایی ارتباطی ندارد، می‌شود. بدین ترتیب شخص دوم نیز بدون مالک بودن واقعی دارایی، از عایدی آن منفعت می‌برد.
۵- سوآپ نکول اعتباری
این نوع سوآپ نوعی بیمه به‌حساب می‌آید که در آن ریسک ناشی از نکول اعتبارات پوشش داده می‌شود. برای مثال بانک‌ها از این سوآپ برای اطمینان از بازپرداخت اقساط وام دریافتی توسط مشتریان برای حفظ دارایی‌های خود استفاده می‌کنند. در این قرارداد بانک یا هر موسسه مالی که در معرض ریسک نکول اعتبار از طرف مشتریان خود قرار دارد، با موسسه یا یک شرکت بیمه وارد سوآپ نکول اعتباری می‌شود. بانک متعهد می‌شود تا در سررسیدهای مشخصی مبلغی را به شرکت بیمه پرداخت کند. از طرف دیگر شرکت بیمه نیز در صورت عدم پرداخت اقساط توسط مشتریان، متعهد پرداخت این مبلغ به بانک می‌شود. بانک همچنین کارمزدی را برای این تعهد به شرکت بیمه پرداخت می‌کند. بنابراین این نوع سوآپ را می‌توان نوعی قرارداد بیمه در نظر گرفت که در هنگام بروز رویدادی خاص از دارایی‌های بانک یا مؤسسات مالی حفاظت می‌کند.
۶- سوآپ کالا
در سوآپ کالا، موضوع قرارداد یک دارایی پایه به‌صورت کالا است. پرداخت‌های دو طرف قرارداد نیز بر اساس این دارایی پایه صورت می‌گیرد. برای مثال شرکتی برای تأمین کالاهای موردنیاز خود در آینده و برای پوشش ریسک ناشی از نوسان قیمت آن‌ها، مبالغ ثابتی را می‌پردازد و طرف دیگر قرارداد، مبالغی را بر اساس قیمت کالاها به شرکت پرداخت می‌کند. هدف از استفاده از این سوآپ، تثبیت قیمت کالاها مخصوصاً کالاهای ارزشمند مانند طلا، نفت یا فلزات گران‌بها است. رایج‌ترین سوآپ کالا، قراردادهای سوآپ نفت است. در این حالت دو شرکت صادرکننده نفت هستند که می‌توانند با معاوضه بشکه‌های نفتی به خریداران خود ریسک‌های ناشی از این معامله را کاهش دهند.
یکی از کاربردهای اصلی سوآپ در ایران را می‌توان در معاوضه بشکه‌های نفتی مشاهده کرد. برای مثال درصورتی‌که روسیه متعهد تحویل نفت به اندونزی باشد، می‌تواند وارد قرارداد سوآپ با ایران شده و ایران محموله‌های نفتی را در شمال کشور تحویل گرفته و به همان میزان و کیفیت نفت را از بندرهای جنوب کشور تحویل دهد. این قرارداد سبب کاهش هزینه‌های معامله و ریسک و صرفه‌جویی در زمان و هزینه می‌شود.
اجزای تشکیل‌دهنده قرارداد معاوضه یا سوآپ
قراردادهای سوآپ همانند سایر قراردادها، اجزای مختلفی دارد که سبب تشکیل قرارداد می‌شود. این اجزاء عبارت‌اند از:
۱- دارایی پایه:
دارایی پایه، موضوع قرارداد است که به‌منظور انتقال ریسک اعتباری در معرض آن دارایی، در قرارداد منعقد می‌شود. این دارایی شامل اوراق قرضه با ریسک اعتباری، وام، سبد دارایی در بورس، شاخص سهام یا شاخصی مربوط به بخشی از بازار اوراق قرضه می‌شود.
۲- خریدار سوآپ:
خریدار سوآپ، سرمایه‌گذار یا فروشنده حمایت، شخصی است که با پرداخت نرخ شناور و دریافت بازده کل موافقت می‌کند.
۳- فروشنده سوآپ:
فروشنده سوآپ یا خریدار حمایت، شخصی است که نرخ شناوری را دریافت کرده و بازده کل را به خریدار پرداخت می‌کند.
۴- شخص مرجع یا تعهد مرجع:
شخصی است که ابزار بدهی را صادر می‌کند که می‌تواند شرکت، دولت یا صادرکننده وام باشد.
۵- صرف سوآپ:
به پرداخت‌هایی که توسط فروشنده سوآپ انجام می‌شود، پایه صرف گفته می‌شود و پرداخت‌های احتمالی که ممکن است خریدار سوآپ مجبور به پرداخت آن‌ها شود، پایه حمایت است. خریدار و فروشنده در تاریخ معامله بر روی این صرف توافق کرده و صرف تا پایان مدت قرارداد، ثابت می‌ماند.
تفاوت قراردادهای معاوضه با قراردادهای آتی و اختیار معامله
اوراق مشتقه بر اساس اهداف خاصی طراحی و مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین میان این اوراق تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم. برای کسب اطلاعات بیشتر دراین‌باره می‌توانید به مطالب «قراردادهای آتی چیست؟چه کاربردی دارد؟» و «اختیار معامله چیست و چه کاربردهایی دارد؟» مراجعه کنید.
۱- تفاوت عمده اوراق آتی و اختیار معامله با اوراق سوآپ در دوره زمانی آن‌ها است. قراردادهای آتی و اختیار معامله به‌طور معمول به‌صورت کوتاه‌مدت است و سررسیدهای کوتاه‌تری نسبت به قراردادهای سوآپ دارند. قراردادهای سوآپ به هدف پوشش ریسک شرکت‌ها یا مؤسسات در بازه‌های زمانی بلندمدت ایجادشده‌اند. ۲- تفاوت دیگر قراردادهای آتی و اختیار معامله با قراردادهای سوآپ درجایی است که مورد معامله قرار می‌گیرند. قراردادهای آتی و اختیار معامله در بازار بورس و همراه با ساختار و قوانین کاملاً مشخص و استاندارد معامله می‌شوند. اما قراردادهای سوآپ در بازار خارج از بورس معامله می‌شوند که به قراردادهای OTC معروف هستند. بنابراین این قراردادها دارای ساختار استاندارد و قانونمند نیستند و بر اساس شرایط توافقی دو طرف قرارداد می‌توانند منعطف باشند. ۳- معاوضه جریانات نقدی در پیمان‌های آتی در یک تاریخ یکسان انجام می‌شود اما در قراردادهای سوآپ، معاوضه جریان‌های نقدی می‌تواند در سررسیدهای مختلف صورت پذیرد.
کلام آخر
قراردادهای معاوضه‌ای یا سوآپ نوعی از ابزارهای مشتقه هستند که در بازارهای مالی تاکنون جایگاه خود را به دست آورده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. قرارداد معاوضه یکی از پرکاربردترین ابزارها در قراردادهای تجاری است که بر اساس معاوضه دو جریان آتی ثابت یا متغیر عمل می‌کنند. موضوع قرارداد می‌تواند ارز، نرخ بهره یا کالا باشد. با اینکه ایران در موقعیتی استراتژیک در منطقه خاورمیانه قرار دارد و بسیاری از قراردادهای تجاری در این منطقه می‌تواند بر اساس سوآپ انجام شود، جای خالی این نوع قراردادها در اقتصاد و تجارت ایران خالی است. به همین دلیل نیاز است تا سازوکاری مشخص برای سوآپ در نظر گرفته شود و با کمک سوآپ، ریسک‌های تجاری بسیاری پوشش داده شود.
[views id=”11744″]
نظری ثبت نشده است