اسناد خزانه اسلامی یا اخزا چیست؟

بازار سرمایه، دارای ابزارهای مختلفی است که هر کدام براساس اهداف خاص خود در بازار معامله می‌شوند. اسناد خزانه اسلامی یا اخزا یکی از ابزارهای کاربردی در بازار سرمایه ایران است که براساس قوانین کشور و موازین شریعت منتشر می‌شود. اسناد خزانه اسلامی اوراقی است که دولت به پیمانکاران طلبکار خود که در طرح‌ها و پروژه‌های دولتی مشارکت می‌کنند، می‌دهد. پیمانکاران می‌توانند از طریق این اوراق، بدهی خود را دریافت کنند و دولت نیز می‌تواند در زمان بیشتری بدهی خود را پرداخت نماید. با توجه به نقش مؤثر این اوراق در بازار سرمایه در این مقاله به تعریف اسناد خزانه اسلامی (اخزا) و سازوکار آن می‌پردازیم.

اسناد خزانه اسلامی یا اخزا

اسناد خزانه اسلامی (اخزا) اوراق بهادار با نام است که نوعی اوراق بدهی به حساب می‌آید و هدف اصلی انتشار اسناد خزانه اسلامی تأمین کسری بودجه دولت است. این اوراق مهم‌ترین ابزار بازار پول برای اعمال سیاست‌های پولی است؛ بنابراین دولت با انتشار اسناد خزانه، بدهی‌های خود را به تعویق می‌اندازد.اسناد خزانه و یا به‌طور مختصر اخزا اوراقی است که دولت برای تصفیه بدهی های خود بابت طرح‌های تملک دارایی های سرمایه‌ای با قیمت اسمی و سررسید معین به طور مستقیم به طلبکاران غیردولتی واگذار می‌کند.پیمانکاران طلبکار دولت می‌توانند این اوراق را در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس به فروش برسانند و طلب خود از دولت را دریافت کنند.

ویژگی‌های اسناد خزانه اسلامی (اخزا)

اسناد خزانه اسلامی یا اخزا که در زمره اوراق بهادار و اوراق بدهی به حساب می‌آید، دارای ویژگی‌هایی است که پیمانکاران و سرمایه گذاران قبل از معامله آن، باید آن‌ها را در نظر بگیرند. این ویژگی‌ها به شرح زیر است:

۱ – اسناد خزانه اسلامی معمولاً سررسید کوتاه مدت یک‌ساله و حداکثر تا سه سال دارند و اغلب دارای سررسید ۴، ۱۳، ۲۶ و ۵۲ هفته‌ای هستند.

۲ – اسناد خزانه اسلامی بدون پرداخت سود میان دوره یا پایان دوره هستند. سود این اوراق از مابه‌التفاوت قیمت خرید با قیمت اسمی (۱،۰۰۰،۰۰۰ ریالی) دریافتی اوراق در سررسید است.

۳- ضامن اسناد خزانه اسلامی، وزارت امور اقتصادی و دارایی است و خزانه‌داری کل کشور نیز پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی در هر مرحله را تعهد کرده است. خزانه‌داری کل کشور، بازپرداخت اوراق در سررسید را، در زمره دیون ممتاز دولت قرار داده است. بدین معنی که پرداخت مبلغ اسمی این اوراق در سررسید معادل پرداخت حقوق کارکنان دولت بوده و با همان درجه اهمیت صورت می‌گیرد.

۴ – کارمزد معاملات اسناد خزانه نسبت به هر معامله برای خرید ۰/۰۰۰۷۲۵  ارزش قرارداد و برای فروش نیز ۰/۰۰۰۷۲۵ ارزش قرارداد است.

انواع ریسک در اسناد خزانه اسلامی (اخزا)

اوراق بهادار مورد معامله در بازار سرمایه، دارای ریسک‌های مختلفی هستند. ریسک نکول یا ریسک عدم بازپرداخت اصل سرمایه در زمان سررسید و ریسک نقدشوندگی دو ریسک مهم برای هر سرمایه گذار قبل از معامله اوراق های بهادار است. در مورد اسناد خزانه اسلامی همان‌طور که عنوان کردیم پرداخت مبلغ اسمی اوراق در سررسید را خزانه‌داری کل کشور تعهد می‌کند؛ بنابراین نگرانی برای عدم ایفای تعهدات دولت در زمان سررسید وجود ندارد. همچنین به دلیل آنکه این اوراق در بازار بزرگ فرابورس معامله می‌شوند، دارای نقدشوندگی بالا در اوراق بهادار با درآمد ثابت و حجم معاملات بالا است، بنابراین نگرانی در مورد عدم فروش اسناد خزانه نیز وجود نداشته و سرمایه گذاران می‌توانند در هر زمان نسبت به فروش اوراق بهادار خود، در بازار اقدام کنند.

مزایای انتشار اسناد خزانه اسلامی (اخزا)

انتشار اسناد خزانه برای دولت، پیمانکاران، فعالان بازار سرمایه و سرمایه گذاران دارای مزایای بسیاری است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره شده است:

• ایجاد سازوکار در تسویه بدهی‌های دولت
• تسریع پرداخت بدهی‌ها به پیمانکاران
• تأمین کسری بودجه دولت و کاهش استقراض بین‌المللی
• کشف نرخ سود بدون ریسک مورد انتظار بازار در اقتصاد کشور
• ایجاد بستر لازم برای توسعه ابزارهای مالی بازار
• ابزاری مؤثر برای بانک مرکزی در اجرای سیاست پولی و تنظیم حجم نقدینگی
• ریسک بسیار پایین اوراق برای سرمایه گذاران
• قابلیت نقدشوندگی بالا
• معافیت مالیاتی

نام اسناد خزانه اسلامی در سامانه معاملاتی فرابورس

اسناد خزانه اسلامی یا به‌طور مختصر اخزا و یا سخاب همراه با اعدادی در سامانه‌های معاملاتی نشان داده می‌شوند. اعداد همراه با نام این اوراق سررسید اوراق را نشان می‌دهد. به طور نمونه «اسناد خزانه اسلامی ۰۲۰۳۲۲» دارای سررسید به تاریخ ۲۲/۰۳/۱۴۰۲ است. نام این اوراق در سامانه فرابورس نیز «اخزا۸۱۹» است که توسط سازمان بورس و اوراق بهادار نام‌گذاری می‌شود.

محاسبه بازده اسناد خزانه اسلامی (اخزا)

همان‌طور که بیان کردیم اوراق اخزا، دارای پرداخت سود (تقسیم سود نقدی) نبوده و سرمایه گذاران از تفاوت قیمت خرید و فروش در بازار فرابورس و یا در صورت نگهداری اوراق تا زمان سررسید، از تفاوت قیمت خرید و قیمت اسمی اوراق در زمان سررسید، سود کسب می‌کنند. به نرخ بازدهی اوراق تا زمان سررسید را اصطلاحاً “YTM” گویند که جهت محاسبه آن می‌توان از معادله زیر استفاده نمود:

که در این معادله:

F = قیمت اسمی اوراق

P = قیمت خرید اوراق

T = تعداد روزهای سال (۳۶۵)

N = تعداد روزهای باقیمانده تا سررسید

سرمایه گذاران می‌توانند از طریق سایت شرکت فرابورس نیز بازده ساده و مؤثر اسناد خزانه اسلامی را محاسبه کنند. همچنین ماشین‌حساب اسناد خزانه اسلامی در این سایت قابل استفاده است. محاسبه نرخ بازده اوراق به آدرس از طریق این لینک قابل دسترسی است.

مثال: فرض کنید که قیمت یک برگه اسناد خزانه که ۱۵۶ روز تا سررسید آن باقیمانده است، ۹۵۶،۷۰۰ ریال است. بازده این برگه تا زمان سررسید آن برابر خواهد بود با:

تعیین قیمت اسناد خزانه اسلامی یا اخزا

برای تعیین قیمت اسناد خزانه اسلامی در زمان عرضه اولیه اوراق، دو روش ثبت سفارش و حراج وجود دارد که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت:

۱ – روش ثبت سفارش:

در این روش قیمت‌های وارد شده توسط سرمایه گذاران مشخص نیست. تعداد سفارش‌های وارد شده باید حداقل ۸۰ درصد حجم کل اوراق عرضه شده باشد. بدین‌صورت قیمتی تعیین می‌شود که تا آن قیمت، حداقل ۸۰ درصد اوراق عرضه شده به فروش برسد.

برای درک بهتر این موضوع به مثال زیر توجه کنید:

در صورتی که در عرضه اولیه اسناد خزانه اسلامی تعداد ۱۰،۰۰۰ برگه عرضه شود ۸۰ درصد حجم کل اوراق تعداد ۸،۰۰۰ برگه است؛ بنابراین قیمتی تعیین می‌شود که به این تعداد برگه برسد. به جدول تقاضای زیر توجه کنید:

همان‌طور که ملاحظه می‌کنید برای اینکه محدودیت حداقل ۸۰ درصدی حجم رعایت شود، قیمت ۹۳۵،۰۰۰ ریال تعیین می‌شود. افرادی که قیمت‌های بالاتر را برای خرید برگه وارد کردند با همین قیمت، اوراق را خریداری می‌کنند و افرادی که قیمت‌های کمتر پیشنهاد دادند، اوراقی دریافت نمی‌کنند.

۲- روش حراج:

در این روش قیمت در یک جلسه معاملاتی و براساس رقابت خریداران تعیین می‌گردد. سفارش خریداران و فروشندگان در بازه زمانی مشخص وارد سامانه معاملاتی می‌شود و بهترین قیمت‌های خرید (بالاترین قیمت‌ها) و بهترین قیمت‌های فروش (پایین‌ترین قیمت‌ها) با یکدیگر منطبق شده و قیمت تعیین می‌شود.برای محاسبه قیمت اوراق تا سررسید نیز می‌توان از معادله زیر استفاده کرد. برای تعیین قیمت اوراق به دو عامل نرخ سود مورد انتظار بازار و فاصله تا سررسید نیاز است.

مثال: فرض کنید که نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۱ درصد و ۶۸ روز تا سررسید یک برگه اسناد خزانه باقی مانده است. قیمت این برگه به صورت زیر محاسبه می‌شود:

نحوه دریافت اسناد خزانه اسلامی یا اخزا توسط پیمانکاران

پیمانکارانی که تمایل به دریافت اسناد خزانه اسلامی دارند می‌توانند با مراجعه به دستگاه یا وزارتخانه بدهکار، درخواست تسویه حساب خود را اعلام کنند. وزارت امور اقتصادی و دارایی نیز در صورت لزوم به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی ایران از محل ردیف بودجه اختصاص یافته با انتشار اسناد خزانه، حساب پیمانکار را تسویه می‌کند. سپس پیمانکاران می‌توانند از طریق سامانه‌های معاملاتی بازار سرمایه به صورت الکترونیکی این اوراق را دریافت کنند و تا زمان سررسید، اوراق را نگه داشته و یا در صورت نیاز به وجه نقد، قبل از سررسید اوراق را از طریق فرابورس به فروش برسانند.

مزیت دریافت اسناد خزانه اسلامی برای پیمانکاران در این است که می‌توانند سریع‌تر طلب خود را به‌صورت وجه نقد دریافت کنند. در زمان سررسید اوراق نیز خزانه‌داری کل کشور مبلغ اسمی اوراق را به حساب نزد بانک عامل واریز می‌کند. شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه نیز مبلغ اسمی را از طریق بانک عامل به حساب دارندگان اوراق واریز خواهد کرد.

نحوه خرید اسناد خزانه اسلامی یا اخزا توسط سرمایه گذاران

همان‌طور که بیان کردیم معاملات اسناد خزانه اسلامی در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس انجام می‌شود. نحوه معاملات این اوراق نیز همانند سایر اوراق بهادار با درآمد ثابت مانند اوراق مشارکت و صکوک است.افراد در صورت داشتن کد بورسی می‌توانند به کارگزاری آگاه مراجعه کرده و فرم خرید اوراق بهادار را تکمیل نمایند. سپس به صورت مراجعه حضوری به کارگزاری و یا به صورت ارسال سفارش در سامانه معاملاتی آساتریدر آگاه نسبت به ثبت سفارش خرید یا فروش اوراق اخزا اقدام کنند.افرادی هم که دارای کد بورسی نیستند، می‌توانند به آدرس سایت آگاه اکسپرس مراجعه کرده و نسبت به دریافت کد بورسی خود قبل از خرید اوراق خزانه اقدام کنند.

دارندگان اوراق می‌توانند در صورت تمایل قبل از سررسید از طریق سامانه معاملاتی خود، اوراق را به فروش برسانند و یا می‌توانند تا زمان سررسید اوراق صبر کنند. در سررسید اسناد خزانه اسلامی نیز خزانه‌داری مبلغ اسمی اوراق را به حسابی نزد بانک عامل واریز می‌کند و شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه نقد مبلغ اسمی اوراق را به حساب بانکی دارندگان اوراق واریز خواهد کرد.برای مشاهده فهرست اسناد خزانه اسلامی در سامانه معاملاتی آگاه می‌توانید به بخش اوراق بدهی مراجعه کرده و با فیلتر نمودن نام اخزا فهرست کلیه اسناد خزانه قابل معامله در بازار را مشاهده کنید:

کلام آخر

اوراق بدهی ابزار کارآمد هر بازار سرمایه در جهان است. دولت‌ها و کسب‌ و کارهای بزرگ به وسیله این اوراق می‌توانند بدهی‌های خود را عقب انداخته و برای تأمین نقدینگی زمان کافی داشته باشند. اسناد خزانه اسلامی یکی از انواع اوراق بدهی مورد استفاده در کشورهای اسلامی است که براساس موازین شریعت طراحی شده است. دولت با انتشار این اوراق و اختصاص آن به بدهکاران غیردولتی می‌تواند بدهی خود در آینده را تأمین کند. پیمانکاران نیز می‌توانند با دریافت این اوراق، بدهی خود را با دولت تسویه کنند. از طرف دیگر افراد عادی جامعه نیز می‌توانند با خرید و نگهداری این اوراق از سود مطلوب و بدون ریسک منتفع شوند.