عملیات بازار باز چیست؟

بانک مرکزی کشورها با انجام طرح‌های مستقیم و غیرمستقیم بسیاری، سعی در کنترل شرایط اقتصادی و حجم پول در جامعه دارند. عملیات بازار باز یکی از طرح‌های غیرمستقیم و تأثیرگذاری‌ است که بانک‌های مرکزی از آن برای انجام اهداف خود استفاده می‌کنند. دهه‌های متمادی است که بانک‌های مرکزی به خصوص در کشورهای توسعه یافته، این طرح را به کار می برند. با توجه به تصمیمات جدید جهت اجرایی شدن عملیات بازار باز در ایران،‌ در این مقاله به تعریف و توضیح این عملیات می پردازیم.

عملیات بازار باز

عملیات بازار باز فعالیتی است که در آن بانک مرکزی با خرید و فروش گروه خاصی از اوراق بهادار موجود، تلاش می‌کند تا اهداف سیاسی خود در کنترل حجم پول موجود در اقتصاد را اجرا کند. به زبان ساده‌تر بانک مرکزی با اجرای عملیات بازار باز از طریق خرید یا فروش اوراق بهادار سعی در ایجاد تعادل ازجمله کنترل تورم و نرخ بهره در کشور می‌کند. عملیات بازار باز یکی از مهم‌ترین اجزای سیاست‌های پولی و بانکداری مرکزی نوین محسوب می‌شود. بازار باز به معنی آزاد بودن عوامل اقتصادی در ورود و خروج در این بازار و مشارکت در عملیات بانک مرکزی است. بدین معنا که بانک مرکزی اختیار دارد تا اوراق بهادار را خریداری کند یا به فروش برساند و از سوی دیگر بانک‌ها نیز اختیار خرید یا فروش اوراق را دارند.

ماهیت عملیات بازار باز را می‌توان مدیریت ذخایر بانک مرکزی در بازار پول در نظر گرفت. بدین صورت بانک مرکزی در بازار بین بانکی وارد شده و از طریق عملیات بازار باز، عرضه و ذخایر را به نحوی مدیریت می‌کند که نرخ بهره بازار به سمت نرخ بهره تعیین شده حرکت کند. دولت‌ها برای کنترل شرایط اقتصادی کشور، از سیاست‌های مالی و پولی مختلفی استفاده می‌کنند. یکی از ابزارهای مهم در اجرای سیاست پولی در یک کشور، عملیات بازار باز است. در عملیات بازار باز، نرخ بهره بین بانکی (نرخ بهره ای که بانک های از یکدیگر قرض می گیرد) مشخص می شود.

عملیات بازار باز با اهداف متفاوتی می تواند اجرا شود؛ اما هدف اصلی آن را می توان مدیریت نرخ های بهره کوتاه مدت در بازار بین بانکی که هدف اصلی آن نیز کنترل تورم است،‌در نظر گرفت. در حقیقت هدف بانک مرکزی از خرید و فروش اوراق، نزدیک کردن نرخ بهره به نرخ بهره هدف است که در پی آن نرخ تورم نیز به نرخ تورم هدف بانک مرکزی نزدیک می‌شود. از آن جایی که نرخ بهره اصلی‌ترین ابزار عملیات بازار باز است، تعیین کریدور نرخ بهره نیز مهم است. کریدور، بازه بین کمترین و بیشترین نرخ بهره هدف بانک مرکزی است. بانک مرکزی کمترین نرخ بهره کریدور را نرخ بهره تعلق گرفته به سپرده قانونی بانک ها نزد بانک مرکزی قرار می‌دهد و سقف نرخ کریدور را نرخ تنزیل یا نرخ بهره تسهیلاتی که بانک‌ها از بانک مرکزی طلب می‌کنند قرار می‌دهد. نرخ بهره هدف بین این بازه قرار دارد. فاصله نرخ هدف از سقف و کف به موقعیت اقتصادی هر کشور بستگی دارد.

تاثیرات مثبتی که در صورت اجرایی شدن عملیات بازار باز رخ خواهد داد را می‌توان در شکل زیر مشاهده کرد:

بانک‌های مرکزی در سراسر دنیا عملیات بازار باز را با سازوکار مشخص اجرا می کنند. فعالیتی که بانک مرکزی در عملیات بازار باز انجام می‌دهد با خرید و فروش اوراق بهادار است. در صورتی که بانک مرکزی هدف افزایش حجم پول درکشور را داشته باشد، به قصد خرید اوراق بهادار وارد بازار می‌شود که منجر به افزایش ذخایر بانک‌ها شده و بانک‌ها شده و چون عرضه پول افزایش می‌یابد نرخ بهره کاهش پیدا می‌کند. با کاهش نرخ بهره مردم ترجیح ‌می‌دهند درآمد خود را به جای سپرده‌گذاری در بانک‌ها به خرید کالا و خدمات اختصاص دهند و این امر منجر به رونق کسب‌وکارها و رشد اقتصادی خواهد شد. در مقابل، در صورتی که هدف بانک مرکزی کاهش حجم پول و کنترل تورم باشد، اقدام به فروش اوراق بهادار می‌کند و فروش این اوراق توسط بانک مرکزی باعث کاهش ذخایر بانک‌ها شده و در نتیجه نرخ بهره را افزایش می‌دهد و عامه مردم ترجیح می‌دهند بیشتر به سپرده‌گذاری روی آورند تا خرید کالا و خدمات و از این طریق تورم کاهش می‌یابد.

اوراق بهادار مورد استفاده بانک مرکزی شامل دو نوع اوراق بهادار می‌شود. این اوراق بهادار می‌تواند اوراق بهادار دولتی منتشر شده باشد که در بازار ثانویه مورد معامله قرار می‌گیرند. این اوراق بیشتر در کشورهای توسعه یافته‌ای که دارای بازار ثانویه اوراق بهادار دولتی منسجم و ساختاریافته هستند، وجود دارد. نوع دیگر اوراق مورد استفاده، اوراق بهادار بانک مرکزی است. در کشورهای در حال توسعه که بازار ثانویه مرتبط با اوراق بهادار دولتی وجود ندارد یا در صورت وجود، از عمق کافی برخوردار نیست، بانک مرکزی خود اقدام به انتشار اوراق بهادار می‌کند.

در شکل زیر می‌توانید سازوکار مورد استفاده بانک‌های مرکزی در شرایط مختلف اقتصادی را مشاهده کنید:

ویژگی‌های اوراق مبنای عملیات بازار باز

بانک‌های مرکزی جهت اجرای عملیات بازار باز از طریق خرید و فروش اوراق بهادار، باید استاندار خاصی برای این اوراق تعیین کنند. در ادبیات سیاسی پولی، در تعریف عملیات بازار باز بر خرید و فروش اوراق خزانه دولتی تاکید شده اما در کشورهای مختلف، اوراق بهادار مختلفی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد؛ بنابراین بانک‌های مرکزی کشورها‌، قبل از اجرای عملیات بازار باز، فهرستی از اوراق بهادار قابل قبول برای این عملیات را اعلام می‌کنند؛ بنابراین این اوراق بهادار تعیین شده باید ویژگی‌های قابل قبول بانک مرکزی را داشته باشند. برخی از این ویژگی‌ها در زیر آورده شده است:

۱ – حداقل ریسک:

مهم‌ترین ویژگی اوراق بهادار قابل استفاده در عملیات بازار باز توسط بانک‌ها، داشتن حداقل ریسک است. به دلیل اینکه اوراق خریداری شده توسط بانک مرکزی در قسمت دارایی ترازنامه بانک مرکزی قرار می‌گیرد، باید از ریسک کمی برخوردار باشند.

۲ – نقدشوندگی:

اوراق بهادار باید از نقدشوندگی بالا برخوردار باشند، بدین معنی که با حداقل هزینه بتوان آن‌ها را در بازار ثانویه به فروش رساند.

۳ – بازه زمانی کوتاه مدت:

اوراق بهادار قابل استفاده در عملیات بازار باز باید سررسید کوتاه مدت داشته باشند؛ بنابراین اوراقی مورد توجه بانک مرکزی قرار می‌گیرد که نهایتا سررسید یک ساله داشته باشد.

۴- نرخ بهره مشخص:

اوراق بهادار مورد استفاده باید نرخ بهره مشخصی داشته باشند تا ریسک معاملات آن‌ها را نیز کاهش دهد.

اجرای عملیات بازار باز در ایران

می توان انتشار اوراق مشارکت بانک مرکزی از سال ۱۳۸۰ را اولین اقدام برای اجرایی کردن عملیات بازار باز دانست. پس از انتشار اوراق مشارکت،‌بانک مرکزی، بانک‌هایی را که عامل انتشار باشند مشخص می‌کند. افراد با خرید اوراق مشارکت در این عملیات مشارکت کرده و به عنوان طلبکار از بانک مرکزی محسوب می‌شوند. در تاریخ‌های مقرر سود علی الحساب توسط بانک مرکزی پرداخت و از طریق بانک‌های عامل بین دارندگان اوراق توزیع می‌شود و در زمان سررسید نیز، اصل سرمایه دریافتی به دارندگان اوراق بازگردانده می‌شود.

با این حال، می‌توان بیان کرد که عملیات بازار باز به طور جدی در کشور اجرایی نشده بود. از دی ماه سال ۱۳۹۸ بانک مرکزی کشور اجرای عملیات بازار باز را به طور رسمی اعلام کرده و سامانه معاملاتی عملیات بازار باز و سازوکار جدید سیاست پولی مرتبط با آن را به اطلاع رساند. براساس این طرح اعلام شده، بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی می‌توانند در بازار بین بانکی مدیریت نقدینگی انجام دهند. با اجرایی شدن این طرح، بانک مرکزی از اضافه برداشت بانک ها از منابع بانک مرکزی جلوگیری کرده و از سوی دیگر نرخ بهره بین بانکی به نرخ بهره مورد هدف بانک مرکزی نزدیک می‌شود.

با این که اجرایی شدن عملیات بازار باز به کنترل نقدینگی، نرخ‌های بهره، نرخ تورم و برخی دیگر از عوامل اقتصادی کمک می‌کند اما در کنار لزوم اجرای درست سازوکار آن، به بهبود کیفیت اقتصادی، پایداری مالی و دیگر عوامل تاثیرگذار نیاز دارد؛ بنابراین با وجود امیدواری‌های بسیار در اجرای این سیاست، باید اصلاحات لازم در سیستم بانکداری اتفاق بیفتد.

کلام آخر

همان طور که توضیح دادیم عملیات بازار باز یکی از مهم‌ترین ارکان سیاست پولی بانک مرکزی است. با توجه به تجربیات خوب کشورها در اجرایی شدن عملیات بازار باز، لزوم این سیاست در سیستم بانکداری کشور نیز دیده می‌شد. بانک‌های مرکزی با ورود به بازار اوراق بهادار و خرید و فروش این اوراق می‌توانند به مدیریت نرخ بهره، تورم و نقدینگی مبادرت ورزند. در صورتی که بانک‌های مرکزی هدف افزایش نقدینگی را در اقتصاد کشور داشته باشند، می‌توانند به خرید اوراق در دست مردم اقدام کنند و در صورتی که بخواهند نقدینگی موجود را کاهش دهند، اقدام به فروش اوراق بهادار می‌کنند؛ بنابراین اجرای درست عملیات بازار باز کمکی شایانی به بهبود شرایط اقتصادی و کنترل بهتر آن خواهد کرد.

[views id=”10673″]