هر کشور با توجه به سیستم اقتصادی خود، شامل بخش‌ها و زیرمجموعه‌های متنوعی می‌شود که در مواقع لزوم به کمک دولت و اقتصاد می‌آیند. در ایران یکی از این سیستم‌ها صندوق ذخایر ارزی نام دارد که گاه با عنوان صندوق توسعه ملی نیز خوانده می‌شود. هدف این صندوق متعادل کردن تراز تجاری در مواقع بحرانی است و چند مزیت دیگر نیز دارد که در این مقاله، به صورت مفصل آن‌ها را شرح می‌دهیم.
فهرست مطالب
منظور از ذخایر ارزی چیست؟
برای پاسخ به این سوال در ابتدا لازم است نگاهی به چرخه کلی اقتصاد داشته باشیم:
این چرخه، سیستم کلی اقتصاد هر کشور را نشان می‌دهد، که تجارت خرد و کلان نیز به طور خاصی در آن جای گرفته است، ولی شرح این چرخه چیست؟
۱- تولید
همان‌طور که می‌دانید، هر کشور دارای صنایعی مختلفی است که با فعالیت خود در عرصه تولید و ارائه خدمات، به رفع نیازهای شهروندان می‌پردازند. این صنایع می‌توانند در هر زمینه‌ای از جمله مواد غذایی، پوشاک، خودرو، خدمات، موسسات مالی و.. فعالیت کنند و وجودشان برای کشور الزامی است.
۲- مصرف
مصرف، دومین بخش از سیکل اقتصادی کشور است که به عنوان تجارت خرد نیز خوانده می‌شود؛ یعنی امکاناتی که صنایع داخلی ارائه می‌دهند، شهروندان آن‌ها را دریافت می‌کنند و کشورهای دیگر نفعی از نظر ستد، در این چرخه نخواهند داشت.
۳-صادرات
حال بگذارید با در نظر گرفتن دو بخشی که در قبل معرفی کردیم، با ذکر یک مثال ادامه مبحث را پیش ببریم. فرض می‌کنیم اقتصاد یک کشور، فعلا در تجارت خرد خلاصه شده و به رفع نیازهای شهروندان خود می‌پردازد. در این میان صنعتی مثل فولاد رشد بیشتری می‌کند و تولید آن به اندازه‌ای افزایش می‌یابد که فراتر از نیازهای داخلی کشور است. کشور همسایه نیز تولید فولاد ندارد و برای رشد صنایع خود نیازمند خرید فولاد است. در این شرایط، توافقاتی میان کشور تولید‌کننده و کشور همسایه صورت می‌گیرد و صادرات فولاد به آن انجام می‌شود. این اتفاق باعث به وجود آمدن تجارت کلان و سپس زیرمجموعه‌های دیگری می‌شود که در بخش ذخیره به آن‌ها می‌پردازیم.
۴- ذخیره
اگر با ساختار تجارت آشنایی داشته باشید، احتمالا می‌دانید در قبال کالایی که به مقصد صادر می‌شود، مبلغ یا کالایی هم ارزش آن به مبدا وارد می‌شود. به این عمل معامله گفته می‌شود که در تجارت به داد و ستد معروف است. اما این مبالغ به کجا می‌روند؟
با توجه به چارت زیر، دو منبع اصلی برای ذخیره ارزهای حاصل از صادرات وجود دارد:
۵- خزانه
خزانه مکانی برای نگهداری مجموعه دارایی‌های دولت است. خزانه به دولت اجازه می‌دهد بودجه‌های مختلفی تصویب کند، به بقای کشور کمک کند و آن را به سمت توسعه سوق دهد؛ مواردی مانند تمهیدات مختلف تجاری، بودجه‌های نظامی و… که حیات هر کشوری به آن‌ها وابسته است.
۶- ذخایر
از خزانه که بگذریم، منبع دیگری نیز برای ذخیره ارز در این چرخه قابل مشاهده است که با نام صندوق توسعه ملی نیز شناخته می‌شود. با ادامه مثال فوق، کارکرد این صندوق های سرمایه گذاری را شرح می‌دهیم. تصور می‌کنیم کشور مورد نظر پس از ۱۰ سال صادرات فولاد به کشور همسایه، توانایی رشد صنایع دیگر خود را به دست آورده و این صنایع درحال حاضر در حوزه تجارت خرد، در حال سرویس‌دهی به شهروندان هستند.
پس از مدتی کشور همسایه به دلیل به دست آوردن توانایی تولید فولاد از معادن و ذخایر طبیعی خود، تقاضای خود را طی چند ماه کاهش می‌دهد و به صفر می‌رساند. با این اتفاق، کشور صادرکننده توانایی صادرات فولاد را از دست می‌دهد و با کسری تجاری در تراز تجاری‌اش روبه‌رو می‌شود. در چنین شرایطی تصمیم کشور صادرکننده به احتمال زیاد توسعه صنایع داخلی خواهد بود تا با رسیدن به پتانسیل تجارت کلان، صادرات دوباره به حالت قبلی خود بازگردد و به همین منوال رشد کند. اما با چه منبعی؟
چنان که اشاره کردیم، بخشی از ارز حاصل از صادرات به خزانه دولتی منتقل و بخش دیگری نیز به ذخایر ارزی اضافه می‌شد. صندوق ذخایر ارزی همان منبعی است که در چنین شرایطی به کمک اقتصاد کشورها می‌آید و به صنایع داخلی اجازه رشد می‌دهد. علاوه بر این، در شرایط غیر بحرانی نیز کمک شایانی به صنایع قابل تاسیس می‌کند تا صادرات در کشور افزایش یابد. حال این صندوق در ایران چگونه شکل گرفت و به چه طریقی کار می‌کند؟
شکل‌گیری صندوق ذخایر ارزی در ایران
همان‌طور که می‌دانید ایران در زمینه صادرات، ابتدا به نفت وابسته است و سپس به منابع طبیعی دیگری مثل؛ گاز، فلزات و… این کالاها تا اواخر دهه ۷۰ بدون در نظر گرفتن اتفاقات پیش‌بینی نشده در حال صادرات به کشورهای مختلفی بودند. با به وجود آمدن موانع پیش‌بینی نشده در سال‌های ۷۸/۷۹، تراز تجاری کشور با کسری روبه‌رو شد. این وضعیت بحرانی، نیازمند تصمیمات راهگشای دولت بود و در نهایت منجر به راه‌اندازی صندوق ذخایر ارزی شد؛ منبع ذخیره‌ای از ارزهای ترکیبی مثل دلار، یورو، پوند. این منبع می‌توانست به سرمایه درگردش تبدیل شود و از ایجاد موانع پیش‌بینی نشده جلوگیری کند تا اگر صادرات دچار اشکال شد، واردات به روال عادی خود ادامه دهد اما با این‌که واردات باعث کسری تجاری می‌شود، چه تاثیری در رشد مازاد تجاری دارد؟ برای پاسخ به این سوال بگذارید، دوباره به چرخه صادرات باز گردیم و واردات را که هنوز به شرح آن نپرداخته‌ایم، بررسی کنیم.
۱- واردات
با توجه به مثالی که مطرح کردیم، فرض می‌کنیم کشور مورد نظر با ارائه مجوز راه‌اندازی صنایع فعال در حوزه وسائل نقلیه، به مواد اولیه‌ای از جمله قطعات و تجهیزات نیاز پیدا می‌کند. او در صورت تامین این مواد اولیه، می‌تواند تولید خود را رشد دهد و به صادرات خودرو مشغول شود. این سیستم تجاری که به نوعی «مونتاژ» کردن محسوب می‌شود، در حال حاضر در کشوری مثل قطر با پیشینه‌ای کمتر از ۶۰ سال مورد استفاده قرار می‌گیرد که واردات عظیمی دارد اما توانسته است صادرات عظیم‌تری داشته باشد که از نظر ارزآوری بسیار پرسود است.
حال به مبحث اصلی باز گردیم. واردات با تامین مواد اولیه صنایع مورد نظر کشور، امکان تولید بیشتر را فراهم می‌کند و چنین امری با افزایش صادرات به رشد مازاد تجاری می‌انجامد که در چرخه اقتصاد امری ضروری محسوب می‌شود.
۲- صنایع فعلی
اولویت ذخایر ارزی در اولین قدم، صنایع فعلی است زیرا این صنایع به هزینه‌های زیادی برای تولید بیشتر نیاز ندارند و تنها با تامین مواد اولیه خود خواهند توانست با پتانسیل بیش از ۹۰% به تولید مشغول شوند. این امر فراتر از نیازهای جامعه درونی را پوشش می‌دهد و منجر به صادرات جدید از نظر کالا می‌شود که به چند شرط قابل انجام است:
• تقاضای میان مدت جهانی در خصوص فعالیت آن صنعت برقرار باشد. مثلا کشور چین تا مدت‌ها به نفت نیاز دارد که تقاضای بلند‌مدت نام دارد.
• تامین مواد اولیه آن دشوار و هزینه‌بر نباشد.
• در صادرات آن موانع زیادی پیش رو نباشد.
با توجه به چنین مواردی، صنایع فعلی توانایی بهره‌مندی از ذخایر ارزی را خواهند داشت.
۳- صنایع جدید
در اولویت دوم، صنایع جدید نیز توانایی استفاده از ذخایر ارزی را برای تامین مواد اولیه خود خواهند داشت، البته در صورتی که شروط بالا در آن لحاظ شود. اما با توجه به قابل تامین بودن ارز به صورت خصوصی با دارایی عادی، چه دلیلی باعث روی آوردن صنایع به استفاده از این ذخایر می‌شود؟
۴- قیمت ارز
قیمت بالای ارز در کشوری مثل ایران، اجازه خریدهای بزرگ را از اشخاص سلب می‌کند و در این صورت امکان واردات مواد اولیه در حجم بالا برای آن‌ها وجود ندارد. در این میان با توجه به صادرات نفت کشور، ارز قابل توجهی در دسترس دولت قرار می‌گیرد که با اختصاص دادن آن به صنایع مختلف، با نام‌هایی چون ارز نیمایی و… به صنایع داخلی اجازه واردات بیشتر مواد اولیه را می‌دهد. بخش بزرگی از این ارزها، دلار است.
۵- تحریم‌ها
تحریم‌های مختلف عمومی و خاص نیز اجازه واردات مواد اولیه را از صنایعی که در دست بخش خصوصی قرار دارند سلب خواهد کرد. در چنین وضعیتی دولت راهکارهایی دارد که به عنوان «دور زدن تحریم» شناخته می‌شوند و با استفاده از آن‌ها، توانایی رشد را به صنایع اعطا خواهد کرد.
کلام آخر
در این مطلب تلاش کردیم ذخایر ارزی و کاربردهای آن را در چرخه اقتصادی کشور شرح دهیم. با این حال موضوع دیگری نیز در تمامی فرایندهای ذکرشده وجود دارد، که به عنوان نظارت شناخته می‌شود. نظارت به بررسی فعالیت صنایع می‌پردازد و نحوه استفاده از ارز را توسط این صنایع بررسی می‌کند تا از رفتارهای خارج از چهارچوب مثل رانت جلوگیری و چرخه اقتصادی، روند صحیح را طی کند.
نظری ثبت نشده است